Մեկ ծով, երկու հակադիր օրակարգ. Աթենք–Անկարա հակասությունները Էգեյան ծովում

Մեկ ծով, երկու հակադիր օրակարգ.
Աթենք–Անկարա հակասությունները Էգեյան ծովում

Արեստակես Ս. Սիմավորյան

Սեղմագիր

Հոդվածը ուսումնասիրում է Աթենք–Անկարա հակասությունների պատմական և արդի հիմքերը՝ կենտրոնանալով Էգեյան ծովի հետ կապված իրավական, ռազմական և դիվանագիտական հարցերի վրա։ Հոդվածում դիտարկվում է տարածքային ջրերի, օդային տարածքի, կղզիների ինքնիշխանության և դրանց ռազմականացման, Բացառիկ տնտեսական գոտիների (ԲՏԳ) շուրջ կողմերի միջև առկա վեճերը։ Վերլուծության արդյունքում եզրակացվում է, որ Էգեյան ծովի տարածաշրջանում կողմերի հակասությունները դուրս են գալիս տարածաշրջանի սահմաններից՝ ներառելով աշխարհաքաղաքական այլ դերակատարներ, և որ խնդիրը պարունակում է անվտանգային և տարածաշրջանային ազդեցության պայքարի տարրեր։

One sea, two opposing agendas:
Athens–Ankara contradictions in the Aegean Sea

S. Simavoryan

Summary

The article examines the historical and contemporary foundations of the Athens–Ankara disputes, focusing on legal, military, and diplomatic issues related to the Aegean Sea. It analyzes disputes over territorial waters, airspace, island sovereignty and their militarization, as well as Exclusive Economic Zones (EEZ). The analysis concludes that the contradictions between the parties in the Aegean Sea extend beyond the regional framework, involving other geopolitical actors, and that the issue encompasses elements of security competition and struggles for regional influence.

Արեստակես Ս. Սիմավորյան^[1]

Մեկ ծով, երկու հակադիր օրակարգ.
Աթենք–Անկարա հակասությունները Էգեյան ծովում

21-րդ դարում, աշխարհաքաղաքական զարգացումներով պայմանավորված՝ համաշխարհային և տարածաշրջանային կենտրոնների ռազմավարական նպատակներում ծովային գերակայությունը դարձել է մրցակցության վճռորոշ բաղադրիչներից մեկը, որտեղ տնտեսական շահերը սերտորեն շաղկապված են ռազմական կարողությունների և միջազգային իրավական ռեժիմների հետ։ Մյուս կողմից՝ բաց ու անվտանգ ծովային տարածքները գլոբալ առևտրի, էներգետիկ և լոգիստիկ մատակարարումների համար անփոխարինելի միջանցքներ և «ուժի պրոյեկցիայի» (power projection) աշխարհագրական պլատֆորմներ են։ Պատահական չէ, որ 2025 թ․ հոկտեմբերի 29-ին ՆԱՏՕ-ի հրապարակած իր ծովային ռազմավարության թարմացված տարբերակում նշվում է, որ Եվրոատլանտյան անվտանգության համար, հատկապես՝ ծովային շրջաններում, իր գլխավոր մրցակիցներ են ՉԺՀ-ն և ՌԴ-ն^[2]։

Սա ցույց է տալիս, որ ցանկացած ծովային մրցակցություն դուրս է գալիս երկու պետությունների հարաբերությունների շրջանակներից՝ դառնալով տարածաշրջանային և, երբեմն, նաև գլոբալ նշանակության հարց։ Էգեյան ծովի հետ կապված վեճը հենց այդպիսի դասական օրինակներից է։ Աթենքի և Անկարայի միջև ներկայումս առկա իրավական, տարածքային և ռազմավարական հակասությունները բացասաբար են ազդում ոչ միայն իրենց երկկողմ հարաբերությունների, այլև, նույնիսկ, անդրադառնում են ՆԱՏՕ-ի ներքին համախմբվածության, Էգեյան ծովի և Արևելյան Միջերկրականի ուժային հավասարակշռության ու տարածաշրջանային անվտանգության ճարտարապետության վրա։

Այսպիսով, Էգեյան ծովի շուրջ առկա վեճը ցույց է տալիս, թե որքան փխրուն է այսօր տարածաշրջանի անվտանգությունը, ինչի պատճառով այն համարվում է միջազգային մակարդակի ամենազգայուն ծովային վեճերից մեկը։ Հետևաբար, այն մասնագիտական գրականությունում և փորձագիտական զեկույցներում հաճախ ներկայացվում է որպես «անլուծելի անհամաձայնությունների շարք», որը սկիզբ է առել օսմանյան ժամանակաշրջանից և իր շարունակությունն է գտնում առ այսօր:

Հարկ է նկատել, որ այս ծովային տիրույթում առաջացող վեճերը չեն սահմանափակվում միայն օդային տարածքի սահմանների կամ տարածքային ջրերի լայնության, սահմանազատման, կղզիների ապառազմականացման, կողմերի միջև առկա տեխնիկական անհամաձայնություններով և միջազգային իրավական նորմերի վերաբերյալ միմյանցից արմատապես տարբերվող մեկնաբանություններով։

Որոշ գնահատականներով, իրավական փաստարկներից այն կողմ, Էգեյան ծովի հակամարտությունն իր մեջ պարունակում է նաև ազգային ինքնության և ռազմավարական մշակույթի նրբերանգներ։ Իսկապես, հատկապես Հունաստանի համար Էգեյան ծովը ընկալվում է որպես իր պատմական, մշակութային և քաղաքակրթական տիրույթի անքակտելի մաս՝ մի տարածք, որը խորապես արմատավորված է հույն ազգի հավաքական հիշողության և ծովային ավանդույթների մեջ։ Ուստի և Էգեյան ծովի կղզիները Հունաստանի ինքնիշխանության և ազգային անվտանգության հայեցակարգի անբաժանելի մասն են կազմում։

Պատահական չէ, որ հաշվի առնելով վերոգրյալը և ԵՄ-ի առջև իր ստանձնած պարտավորությունները, 2025 թ. ապրիլի 16-ին Աթենքն առաջին անգամ հրապարակեց Հունաստանի «Ծովային տարածական պլանավորման» քարտեզը (տե՛ս՝ Քարտեզ 1), ինչը բխում է Եվրոպական միության 2014/89 կարգադրությամբ (դիրեկտիվ) սահմանված պարտավորություններից։ Այն կազմում է մի շարք եվրոպական ռազմավարությունների իրականացման շրջանակի մաս, ինչպիսիք են «Կանաչ գործարքն» ու Եվրոպական ծովային անվտանգության ռազմավարությունը (EUMSS, EU Marine Security Study – ԵՄ ծովային անվտանգության ռազմավարություն)^[3]:

Դրան ի պատասխան՝ Թուրքիայի ԱԳՆ հայտարարեց, որ ԵՄ օրենսդրության շրջանակներում հունական կողմից հրապարակված «Ծովային տարածական պլանում» ներառված որոշ տարածքներ «Խախտում են Թուրքիայի ծովային իրավասության գոտիները թե՛ Էգեյան, թե՛ Արևելյան Միջերկրական ծովերում»։ Անկարան նաև պաշտոնապես հայտնեց, որ ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ին և ՄԱԿ-ի (Միավորված ազգերի կազմակերպության) համապատասխան մարմիններին կներկայացնեն իրենց «Ծովային տարածական պլանը»^[4]։

Քարտեզ 1։ Հունաստանի ծովային տարածական պլանավորումը^[5]։

Սակայն, այս պահի դրությամբ, հայտնի է միայն այդ պլանի նախնական ուսումնասիրության ավարտի մասին։ Թուրքիայի նախագահության հովանու ներքո՝ տարբեր պետական և մասնավոր հաստատությունների և «Ծովային իրավունքի ազգային հետազոտական ​​կենտրոնի» կողմից իրականացված ծովային տարածական պլանավորման ուսումնասիրության արդյունքում՝ 2025 թվականի ապրիլի 16-ին պատրաստվել և հրապարակվել է մի քարտեզ, որը ցույց է տալիս այն տարածքները, որտեղ պլանավորումը կիրականացվի Թուրքիայի շրջակա ծովերում^[6]: Սակայն վերջնական և համապարփակ տարբերակը դեռևս պատրաստ չէ, ինչը հաստատում է նաև պաշտոնական Անկարան։ Ներկայացված քարտեզը (տե՛ս՝ Քարտեզ 2), ըստ առկա մի շարք տեսակետների, դեռևս չի արտացոլում Թուրքիայի պաշտոնական իրավական դիրքորոշումն, այլ ակադեմիական մոտեցում է։ Այդուհանդերձ, քարտեզում հստակ երևում է, որ ծովային տարածքային պլանավորման իր տեսլականի շրջանակներում Անկարան նախատեսում է կիսով չափ կտրել Էգեյան ծովը։

Քարտեզ 2։ Թուրքիայի ծովային տարածական պլանավորումը^[7]։

2025 թ. նոյեմբերին Հունաստանի ծովային տարածական պլանավորման (MSP) թարմացված քարտեզի ներառումը Եվրահանձնաժողովի MSP հարթակում կրկին հանդիպեց թուրքական կողմի խիստ քննադատությանը։ Թուրքիայի ԱԳՆ խոսնակ Օնջու Քեչելին հանդես եկավ հայտարարությամբ, որ Աթենքը, իբր, «Խախտում է Թուրքիայի ծովային իրավասությունը Էգեյան ծովում և Արևելյան Միջերկրական ծովում», նաև հավելելով, որ «Հունաստանի ցանկացած փորձ՝ օրինականացնելու իր բացառիկ տնտեսական գոտու պահանջները կամ իր մայրցամաքային ծանծաղուտի արտաքին սահմանները, որոնք Աթենքը չի սահմանազատել հարևան պետությունների հետ, նման քարտեզների միջոցով ոչ մի կերպ չի կարող հաջողության հասնել»^[8]։

Ինչպես տեսնում ենք, Էգեյան ծովի շուրջ վեճը դեռևս շարունակում է սրել թուրք-հունական հարաբերությունները։ Այն արտահայտվում է ո՛չ բացահայտ պատերազմով, ո՛չ էլ իրական հաշտեցմամբ, այլ՝ ռազմավարական մրցակցությամբ, պաշտոնական հայտարարություններով և փոխադարձ քաղաքական մեսիջներով (Անկարայի կողմից այն դրսևորվում է ագրեսիվ ձևով), երբեմն նաև զինված միջադեպերով։ Ամեն դեպքում նրանց հարաբերություններում առկա այսօրվա լարվածությունը հասկանալու համար ներկայացնենք Էգեյան ծովի վեճի և լարվածություն աղբյուր հանդիսացող պատճառների հիմնական շարքը.

Էգեյան ծովի քաղաքական քարտեզի ձևավորումը (1912–1923). պատմական համառոտ ակնարկ և վեճի հիմնական կետեր

Ինչպես վերը նշեցինք, Աթենք–Անկարա ներկայիս հակասություններն Էգեյան ծովում ունեն խորքային պատմական արմատներ, որոնք սկիզբ են առել 1912–1913 թթ. Բալկանյան երկու պատերազմներում։ Դրանց ավարտից հետո Բուխարեստի^[9], Լոնդոնի^[10] և Աթենքի պայմանագրերի շրջանակներում Հունաստանը (բացառությամբ Իտալիայի կողմից նվաճված Դոդեկանեսի կղզիների) վերահսկողություն հաստատեց Էգեյան ծովի կղզիների մեծ մասի վրա, որոնք գտնվում են ներկայիս Թուրքիայի մայրցամաքին շատ մոտ (օր.՝ Խիոս, Լեսբոս, Լեմնոս, Սամոս, Իկարիա), ինչպես նաև Կրետե կղզին։ Այդ պայմանագրերը և հետագա դիվանագիտական համաձայնությունները փաստացի ամրագրեցին Էգեյան ծովի կղզիների մեծ մասի անցումը Հունաստանին։ Սակայն նույն ժամանակ հույների վերահսկողության տակ գտնվող Թենեդոս, Իմբրոս և Կաստելլորիզո կղզիները վերադարձվեցին Օսմանյան կայսրությանը։ Միևնույն ժամանակ, Հունաստանի կառավարությունն իր իրավասության տակ գտնվող կղզիների վերաբերյալ պետք է բավարար երաշխիքներ տրամադրեր Մեծ տերություններին, ինչպես նաև Օսմանյան կայսրությանը, որ այդ կղզիները չպետք է «…օգտագործվեն ռազմածովային կամ ռազմական որևէ նպատակով, և որ պետք է արդյունավետ միջոցներ ձեռնարկվեն կղզիների և Օսմանյան կայսրության միջև մաքսանենգությունը կանխելու համար»^[11]։

Ընդհանուր առմամբ, Բալկանյան պատերազմներից դուրս գալով՝ Հունաստանը զգալի տարածքային ձեռքբերումներ ապահովեց Բուխարեստի պայմանագրի և 1913 թ. Աթենքի խաղաղության կոնվենցիայի միջոցով՝ գրեթե կրկնապատկելով իր տարածքն ու բնակչությունը: Այս պայմանագրերը ոչ միայն ամրապնդեցին երկրի դիրքերը Բալկաններում և, մասամբ, Էգեյան ծովում, այլև նշանավորեցին «Մեգալի գաղափարի (Megali idea)՝ բոլոր հունախոս ժողովուրդներին մեկ պետության մեջ միավորելու տեսլականի իրականացման կարևորագույն պահը»^[12]:

Լոզանի (1923 թ.) և Փարիզի խաղաղության (1947) պայմանագրերը. «սահմանազատման» իրավական ամրակայումը

Լոզանի պայմանագրով Էգեյան ծովի կղզիների հարցը կարգավորեց մի քանի հոդվածներով։ Մասնավորապես, պայմանագրի 12-րդ հոդվածով խոշոր կղզիները՝ Լեմնոսը, Սամոտրակին, Միտիլինեն (Լեսբոս), Խիոսը, Սամոսը և Նիկարիան պաշտոնապես ճանաչվեցին Հունաստանի սուվերեն տարածքներ։ Պայմանագրով Թուրքիայի սուվերեն տարածքներ ճանաչվեցին Էգեյան ծովի հյուսիսում գտնվող հունական Իմվրոսը (Գյոքչեադա), Թենեդոսը (Բոզջաադա)^[13] և Ճագարի կղզիները։ Պայմանագրով երաշխավորվում էր հատուկ ինքնավար վարչական կարգավիճակ Իմվրոսի և Թենեդոսի համար, ինչպես նաև դրանք դուրս էին թողնվում Հունաստանի և Թուրքիայի միջև տեղի ունեցած բնակչության փոխանակման գործընթացից^[14]։

1927 թ. հունիսի 26-ին Թուրքիայում ընդունված տեղական ինքնակառավարման մարմիներին վերաբերող օրենքի ընդունումից հետո Լոզանի պայմանագրի 14-րդ հոդվածով Իմբրոսի և Թենեդոսի հույն բնակչությանը տրամադրված ինքնավարությունն ու տեղական ինքնակառավարման իրավունքները չեղարկվեցին։ Նոր իրավական կարգավորմամբ կղզիները վարչական շրջանից (քազա) վերափոխվեցին ենթաշրջանի (նահիյե), ինչն, իր հերթին, նշանակում էր, որ կղզիները պետք է զրկվեին իրենց տեղական դատարաններից։ Այս քայլով կղզիներն իսկապես զրկվեցին տեղական դատարաններից և ինքնուրույն դատական համակարգից, ինչը հակասում էր Լոզանի պայմանագրի համապատասխան դրույթներին։ Թուրքական օրենքը նաև սահմանում էր, որ տեղական խորհրդի անդամները պետք է տիրապետեն թուրքերենին, ինչը գործնականում անհնարին դարձրեց կղզու տեղաբնակ հույների մեծամասնության մասնակցությունը քաղաքական կյանքին։ Բացի այդ, թուրքական կառավարությանը տրվում էր իրավասություն՝ լուծարելու տեղական խորհուրդ(ներ)ը և նշանակելու ոչ կղզու բնակիչներից բաղկացած ոստիկանություն կամ վարչական պաշտոնյաներ՝ «անհրաժեշտության դեպքում»։ Այս դրույթներով խախտվում էին կղզու բնակչության՝ Լոզանի պայմանագրով ամրագրված ինքնավարության, տեղական կառավարման և հանրային անվտանգության ապահովման սկզբունքները։ Միաժամանակ, օրենքը լուրջ ազդեցություն ունեցավ հույների կրթական իրավունքների վրա։ Իմվրոսում և Թենեդոսում գործող հունական դպրոցներին պարտադրվում էր համարկել իրենց ծրագրերը Թուրքիայում կիրառվող պետական կրթական ծրագրերին, ինչը հանգեցրեց հունական կրթական ինքնավարության սահմանափակմանը, տեղական համայնքների մշակութային և լեզվական առանձնահատկությունների խիստ նվազեցմանը։ Այսպիսով, 1927 թ. օրենսդրական փոփոխությունները ոչ միայն հակասում էին Լոզանի պայմանագրի տառին և ոգուն, այլև սկիզբ դրեցին կղզիների հույն բնակչության աստիճանական արտագաղթին, որը թափ առավ 1960-ականներից^[15]։

Ինչևէ, խաղաղության պահպանման և տարածաշրջանային կայունության ապահովման նպատակով Հունաստանի կառավարությունը պարտավորվում էր նաև Էգեյան ծովի արևելյան հատվածում գտնվող Միտիլինեի (Լեսբոս), Խիոսի, Սամոսի և Իկարիայի կղզիներում պահպանել մի շարք սահմանափակումներ, որոնք ամրագրվեցին Լոզանի պայմանագրի 13-րդ հոդվածում։ Դրանք ներառում էին հետևյալ պարտավորությունները.

1. Ռազմական ենթակառուցվածքների արգելում

Հունաստանը պարտավորվում էր նշված կղզիներում չկառուցել ռազմածովային բազաներ կամ իրականացնել որևէ տեսակի ռազմական ամրաշինություն։ Փաստացի, այս դրույթը ապահովում էր, որ կղզիները հետագայում չդառնան Էգեյան տարածքում ուժերի հավասարակշռությունը խախտող ռազմական հենակետեր։

2. Օդային տարածքի փոխադարձ սահմանափակումներ

Հունական ռազմական ինքնաթիռներին արգելվում էր թռչել Անատոլիայի ափամերձ տարածքների վրայով։ Նույնպիսի փոխադարձ սահմանափակում դրվում էր Թուրքիայի վրա, որի ռազմական ավիացիային արգելվում էր թռիչքներ իրականացնել նշված կղզիների օդային տարածքում։ Այս դրույթը միտված էր նվազեցնելու կողմերի միջև հնարավոր օդային միջադեպերի և լարվածության ռիսկը։

3. Ռազմական ուժերի սահմանափակում

Կղզիներում տեղակայված հունական զինուժը պետք է սահմանափակվեր այնպիսի ստորաբաժանումներով, որոնք բաղկացած կլինեին սովորական զորակոչային անձակազմից, որը պատրաստվում էր տեղում, ինչպես նաև ժանդարմերիայի և ոստիկանության ուժերից։ Այսպիսով, սահմանափակում էր նաև կղզիների ռազմականացումը՝ թույլ տալով միայն ներքին անվտանգության պահպանման համար անհրաժեշտ նվազագույն ուժերի տեղակայում։

Լոզանի պայմանագրի 15-րդ հոդվածով Թուրքիան պաշտոնապես հրաժարվում էր նաև Դոդեկանեսի կղզիներից (Ստամպալիա (Աստիպալեա), Հռոդոս, Կալկի, Սկարպանտո, Կասոս, Պիսկոպիս (Տիլոս), Նիսիրոս, Կալիմնոս, Լերոս, Պատմոս, Լիպսոս, Սիմի, Կոս), ինչպես նաև դրանց հարակից բոլոր փոքր կղզյակներից։ Բացի այդ, Թուրքիան հրաժարվում էր նաև Կաստելորիզոյի (Մեգիստի) նկատմամբ որևէ իրավական պահանջից։ Դրանով Անկարան հաստատեց, որ վերոհիշյալ կղզիները և կղզյակները (դրանց քանակը որոշ գնահատականներով հասնում է 150-ի), որոնք այդ ժամանակ գտնվում էին Իտալիայի փաստացի վերահսկողության տակ, վերջնականապես դուրս են գալիս Թուրքիայի ինքնիշխանությունից՝ անցնելով Իտալիային։ Սակայն, Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից ավարտից հետո 1947 թվականի Փարիզի խաղաղության պայմանագրով Իտալիան հրաժարվեց Դոդեկանեսի և Կաստելորիզոյի նկատմամբ ունեցած իր իրավունքներից հօգուտ Հունաստանի, այն պայմանով, որ. «Այս կղզիները պետք է լինեն և մնան ապառազմականացված» (These islands shall be and shall remain demilitarized)^[16]։

Այս կղզիների հանձնումը զգալիորեն մոտեցրեց հունական սուվերենությունը Թուրքիայի ափերին՝ ընդլայնելով ապագա վեճերի աշխարհագրությունը։ Մյուս կողմից, որոշ փոքր անմարդաբնակ ժայռոտ կղզյակների (օր.՝ Իմիա/Քարդաք) կարգավիճակը մնում էր անորոշ, ինչը հետագայում դարձավ այսպես կոչված «գորշ գոտիների» թեմայի նախապատմություն։ «Սառը պատերազմի» ավարտից հետո Արևելյան Միջերկրականում ածխաջրածնային պաշարների հայտնաբերումը էլ ավելի ընդլայնեց վեճի նշանակությունը՝ կապելով այն էներգետիկ անվտանգության, տարածաշրջանային դաշինքների և ԵՄ–Թուրքիա հարաբերությունների հետ: Բացի այդ, որոշ կղզիների ռազմականացումը, օդային մարտերը, ծովային ներխուժումները և ռազմածովային տեղակայումները ցույց տվեցին, որ Էգեյանի հետ կապված վեճերը պարբերաբար վերածվում են իրական անվտանգային սպառնալիքի (արձանագրվել է 20-ից ավելի նման միջադեպեր), ամեն անգամ բացահայտելով մի կողմից՝ լարվածության թուլացման մեխանիզմների փխրունությունը, մյուս կողմից՝ հարցի լուծման դիվանագիտական սահմանափակումները:

Թուրքիա–Հունաստան մայրցամաքային ծանծաղուտի (շելֆի) և տարածքային ջրերի հետ կապված հիմնական հակասությունները

Անկարայի և Աթենքի միջև Էգեյան ծովում մայրցամաքային ծանծաղուտի հարցը իրավամբ համարվում է Արևելյան Միջերկրականի ամենաբարդ և մինչ այժմ լուծում չստացած խնդիրներից մեկը։ Հատկապես 1976 թ.^[17] այն արդեն լուրջ սրում էր առաջացրել երկու երկրների հարաբերություններում՝ ցույց տալով, որ խնդիրը ունի ոչ միայն տարածքային, այլ նաև՝ քաղաքական և իրավական բնույթ։ Մայրցամաքային ծանծաղուտի շուրջ վեճը պայմանավորված է կողմերի միջև սահմանազատման պաշտոնական համաձայնագրի բացակայությամբ, ինչի հետևանքով վիճարկվում են 6 մղոն տարածքային ջրերից դուրս ընկած Թուրքիային ու Հունաստանին վերագրվող տարածքների իրավական կարգավիճակը։

1976 թ. օգոստոսի 6-ին Թուրքիայի կառավարությունը MTA SISMIK-I հետազոտական​​նավին հանձնարարեց հետազոտություններ անցկացնել Էգեյան ծովում։ Հունաստանը, մի կողմից հարցը բարձրացրեց ՄԱԿ Անվտանգության խորհրդում, մյուս կողմից՝ դիմեց Միջազգային դատարան։ Որոշման արդյունքում Անվտանգության խորհուրդը կոչ արեց երկու երկրներին բանակցությունների միջոցով լուծել մայրցամաքային ծանծաղուտի հետ կապված հարցերը՝ հաշվի առնելով ՄԱԿ-ի սկզբունքներին համապատասխանող մեթոդները, և խնդրեց, որ կողմերը ձեռնարկեն անհրաժեշտ ջանքեր՝ լարվածությունը նվազեցնելու համար^[18]:

Միջազգային դատարանը որոշեց, որ Կանոնադրության 41-րդ հոդվածի իմաստով վիճելի իրավունքներին անդառնալի վնաս հասցնելու վտանգ չկա: Այս գործընթացի արդյունքում, Թուրքիան և Հունաստանը 1976 թ. ստորագրեցին Բեռնի հռչակագիրը։ Ըստ համաձայնագրի՝ երկու կառավարությունները պարտավորվեցին ձեռնպահ մնալ լարվածությունը սրող գործողություններից և միակողմանի հայտարարություններ անելուց մինչև մայրցամաքային ծանծաղուտի սահմանազատման շուրջ բանակցությունների ավարտը^[19]։ Չնայած ձեռք բերված պայմանավորվածություններին՝ խնդիրը վերջնական լուծում չստացավ, և, հետևաբար, տարբեր բնույթի ճգնաժամերը կրկնվեցին հետագա տարիներին (1987, 1994–1995 և 2020 թթ)։

Գալով այս հարցի հետ կապված կողմերի հիմնական դիրքորոշումներին, նշենք, որ Անկարան պնդում է, որ իր մայրցամաքային ծանծաղուտը տարածվում է մինչև Էգեյան ծովի կենտրոնը: Այդ մոտեցմամբ՝ Անկարան ձգտում է թուրքական մայրցամաքային ծանծաղուտն ընդլայնել բազմաթիվ հունական կղզիներից արևմուտք: Մինչդեռ Աթենքը մերժում է սա՝ հղում անելով 1982 թ. ՄԱԿ-ի Ծովային իրավունքի մասին կոնվենցիայի 121-րդ հոդվածին (որն ի դեպ Թուրքիան չի ստորագրել^[20]), որն իր կղզիներին տալիս է մայրցամաքային ծանծաղուտ^[21]: Հունաստանը պնդում է, որ իր մայրցամաքային ծանծաղուտը տարածվում է հունական կղզիներից արևելք՝ այդ կղզիների և Անատոլիական բարձրավանդակի միջև ընկած հատվածում։

Մյուս կարևորը հարցը, տարածքային ջրերի լայնություններն են։ Մինչև 1930-ական թվականները Թուրքիան և Հունաստանը Էգեյան ծովում տնտեսական ու իրավական վերահսկողությունը իրականացնում էին միևնույն չափով՝ տարածքային ջրերի սահման ընդունելով 3 ծովային մղոնը (5.6 կմ)։ Այս հավասարակշռությունը երկար կյանք չունեցավ։ 1936 թ․ Հունաստանը ընդլայնեց իր տարածքային ջրերը մինչև 6 ծովային մղոն (11 կմ), իսկ 1964 թվականին՝ Թուրքիան պատասխանեց նույն քայլով։ Արդյունքում այսօր երկու երկրներն էլ ունեն 6 մղոն տարածքային ջրերի ռեժիմ։ 1970-ականներին Հունաստանը սկսեց բարձրաձայնել իր տարածքային ջրերի մինչև 12 ծովային մղոն (22 կմ) հասցնելու իրավունքի մասին։ Ըստ թուրքական կողմի, նախ՝ 12 մղոն սահմանը զգալիորեն կմեծացնի Հունաստանի ինքնիշխան վերահսկողությունը ծովային տարածքների վրա, և երկրորդ՝ կղզիները 12 մղոնով շրջապատելով՝ Աթենքը փաստացի կվերացնի Թուրքիայի հետ Էգեյան ծովում մայրցամաքային ծանծաղուտ կամ բացառիկ տնտեսական գոտի կիսելու հնարավորությունը^[22]։ Սա արմատական փոփոխություն կմտցներ ուժերի բալանսում։ Այդ պատճառով 1976 թ. Անկարան պաշտոնապես հայտարարեց, որ Հունաստանի կողմից 6 մղոնից ավելի ընդլայնումը կհամարվի պատերազմի պատճառ (casus belli)։ Հակասությունն առավել սրվեց 1995 թվականին, երբ Հունաստանի խորհրդարանը վավերացրեց ՄԱԿ-ի Ծովային իրավունքի կոնվենցիան (3-րդ հոդվածում նշվում է, որ «Յուրաքանչյուր պետություն իրավունք ունի սահմանելու իր տարածքային ծովի լայնությունը մինչև 12 ծովային մղոնը չգերազանցող սահմանով…^[23]) և կրկին ընդգծեց, որ Աթենքը կօգտվի իր իրավունքից՝ ազգային ջրերը ցանկացած պահին ընդլայնելու համար (տե՛ս՝ Քարտեզ 3)։ Ի պատասխան՝ Թուրքիայի ազգային մեծ ժողովը 06.08.1995 թ. հայտարարեց, որ նման քայլը կվնասի Թուրքիայի կենսական շահերին Էգեյան ծովում, և թուրքական կառավարությանը լիազորեց ձեռնարկել «բոլոր անհրաժեշտ միջոցները», այդ թվում՝ ռազմական^[24]։ Ի տարբերություն Աթենքի, որն առաջնորդվում է ՄԱԿ-ի Ծովային իրավունքի կոնվենցիայի դրույթներով և ունի բոլոր իրավական հիմքերը՝ ընդլայնելու իր տարածքային ջրերի սահմանները, Անկարան իր կամայական մեկնաբանություններով ու սպառնալիքներով փորձում է զսպել հունական օրինական գործողությունները։ Վերջին տեղեկությունների համաձայն՝ այս հարցի հետ կապված Թուրքիայի ԱԳՆ հետևյալ պաշտոնական «մտահոգություններն» ունի, որոնք հրապարակվել են սույն գերատեսչության կայքէջում։

Ըստ այդմ՝ Հունաստանի կողմից իր տարածքային ջրերի ընդլայնումը Էգեյան ծովում ներկայիս 6 մղոնից այն կողմ կունենա «անարդար հետևանքներ և, հետևաբար, կհամարվի իրավունքի չարաշահում» (չակերտները հեղինակին են – Ա. Ս.): Երկրորդ՝ թուրքական կողմը կարծում է, որ «Եթե Հունաստանի տարածքային ջրերի լայնությունը ընդլայնվի մինչև 12 մղոն՝ կղզիների գոյության պատճառով, Հունաստանը կստանա Էգեյան ծովի մոտավորապես 71.5%, մինչդեռ Թուրքիայի բաժինը կկազմի ընդամենը 8.8%: Հունաստանի տարածքային ջրերի նման ընդլայնման արդյունքում, Էգեյան ծովի երկու ափամերձ պետություններից մեկը՝ Թուրքիան, կզրկվի իր տարածքային ջրերից բաց ծով մուտք գործելու իր հիմնական իրավունքից, Էգեյան ծովից ստացված տնտեսական օգուտներից, գիտական ​​հետազոտություններից և այլն: Ուստի, 6 մղոնից այն կողմ ցանկացած ավելացում բացարձակապես անընդունելի է Թուրքիայի համար»^[25]:

Քարտեզ 3։ Ինչպես կփոխվի Էգեյան ծովի քարտեզը, եթե Հունաստանն իր տարածքային ջրերը ներկայիս 6 մղոնից ընդլայնի մինչև 12 մղոն^[26]։

Այս հարցի խորագիտակ, հայտնի լրագրող և հրապարակախոս Ստավրոս Լիգերոսի կարծիքով. «Հունաստանը պետք է ընդլայնի իր տարածքային ջրերն ամենուրեք, բացառությամբ արևելյան Էգեյան ծովի։ Սակայն պետք է դա անի միայն այն դեպքում, եթե ապահովի Ֆրանսիայի ռազմական օգնությունը։ Իրականում մեզ անհրաժեշտ է միջերկրածովյան դաշինք՝ Եգիպտոսի, ԱՄԷ-ի, Սաուդյան Արաբիայի և անուղղակիորեն, բայց ակնհայտորեն Իսրայելի մասնակցությամբ։ Նման դաշինքը կփոխի Արևելյան Միջերկրական ծովի պատկերը։ Սա հեշտ գործ չէ, բայց արժե ջանք գործադրել»^[27]։

Այսպիսով, ինչպես տեսնում ենք, տարածքային ջրերի ընդլայնման հարցը մինչ օրս մնում է երկու երկրների միջև ռազմավարական և անվտանգային առումով վտանգավոր հակասություններից մեկը։ Սակայն այս հարցն անմիջականորեն վերաբերում է նաև Բացառիկ տնտեսական գոտիներին (այսուհետ՝ ԲՏԳ) և օդային տարածքին։

Ինչպես հայտնի է, Էգեյան և Արևելյան Միջերկրական տարածաշրջանում, Թուրքիայի հարավ-արևմտյան ափամերձ վայրերում առկա են մեծ թվով հունական փոքր կղզիներ, որոնց աշխարհագրական դիրքը առանձնահատուկ նշանակություն է ստանում ծովային իրավունքի և տարածաշրջանային ռազմավարության տեսանկյունից։ Հունաստանը ձգտում է այս կղզիների շուրջ ձևավորել լայնածավալ ԲՏԳ-ներ, որի ծավալը երբեմն զգալիորեն գերազանցում է տվյալ կղզիների իրական տարածքներին։ Այս մոտեցումը, Անկարայի մեկնաբանությամբ, Թուրքիայի համար թողնում է չափազանց սահմանափակ ծովային տնտեսական տարածք։ 1982 թ․ ՄԱԿ-ի Ծովային իրավունքի մասին կոնվենցիան (Հոդված 121, Կղզիների ռեժիմ, 2-րդ կետ^[28]) կղզիներին ճանաչում է և՛ մայրցամաքային ծանծաղուտ, և՛ ընդունում դրանց շուրջը ԲՏԳ սահմանելու իրավունք, մինչդեռ Թուրքիան, որը կոնվենցիայի կողմ չէ (չի ստորագրել այն), չի ընդունում այս դրույթը՝ ընդգծելով, որ այն «անարդարացիորեն ուժեղացնում է հունական կղզիների իրավական դիրքը Թուրքիայի նկատմամբ»։

ԲՏԳ-ի շուրջ լարվածությունը հստակ սրվեց 2020 թ. օգոստոսի 6-ին, երբ Հունաստանը և Եգիպտոսը ստորագրեցին ծովային սահմանազատման համաձայնագիր՝ որոշելով իրենց համապատասխան մայրցամաքային ծանծաղուտների և ԲՏԳ գոտիների բաժանումը։ Քանի որ համաձայնագրի մանրամասները հրապարակված չէին, Անկարան այն գնահատեց որպես Թուրքիայի և Լիբիայի միջև ձևավորված ծովային սահմանը չեզոքացնելու նպատակ հետապնդող քայլ, որը կարող է վտանգել նաև թուրքական նավագնացության ուղիները։ Տարածաշրջանային դինամիկան էլ ավելի բարդացավ, երբ 2020 թ. հունվարի 2-ին Կիպրոսը, Հունաստանը և Իսրայելը Աթենքում ստորագրեցին EastMed գազատարի վերաբերյալ համաձայնագիր։ Նախագիծը նախատեսում էր 1900 կմ երկարությամբ խողովակաշար, որը նպատակ ուներ արևելյան Միջերկրականից բնական գազ տեղափոխել Եվրոպա։ Անկարան այս նախաձեռնությունը գնահատեց որպես աշխարհաքաղաքական շրջափակման փորձ, որը սահմանափակում է Թուրքիայի դերակատարությունը տարածաշրջանի էներգետիկ ճարտարապետությունում։ Մինչ այդ զարգացումները, 2019 թ. նոյեմբերի 27-ին Թուրքիան Լիբիայի Ազգային համաձայնության կառավարության հետ կնքել էր ծովային սահմանների սահմանազատման մասին համաձայնագիր, որով ընտրվեց երկու երկրների միջև բացառիկ տնտեսական գոտու սահմանը։ Հունաստանը և Եգիպտոսը այն որակեցին անօրինական՝ պնդելով, որ համաձայնագիրը անտեսում է Կրետե կղզու իրավական կարգավիճակը և խախտում միջազգային իրավունքի նորմերը^[29]։

Հունական կղզինների ապառազմականցման և օդային սահմանների հարցերը

Ինչպես հոդվածի սկզբում նշեցինք, Լոզանի պայմանագիրը (1923) և ավելի ուշ՝ Փարիզի խաղաղության պայմանագիրը (1947) սահմանեցին Էգեյան ծովի տարբեր կղզիների նկատմամբ Հունաստանի ինքնիշխանության և դրանց կարգավիճակի իրավական շրջանակը։ Այս պայմանագրերի համաձայն՝ որոշ կղզիներ փոխանցվեցին Հունաստանին՝ ապառազմականացման պայմանով։

Այնուամենայնիվ, պետք է հաշվի առնել, որ 20-րդ դարի կեսերից տարածաշրջանի անվտանգային միջավայրը ենթարկվել է էական փոփոխությունների։ Սառը պատերազմի ռազմաքաղաքական դինամիկան, երկու երկրների ներգրավվածությունը ՆԱՏՕ-ում, Կիպրոսի նկատմամբ Թուրքիայի զինուժի զավթողական գործողությունները 1974 թ., ինչպես նաև Արևելյան Միջերկրականում վերջին տարիներին սրված էներգետիկ և ծովային վեճերը Հունաստանում ձևավորեց այն ընկալումը, որ նախորդ դարասկզբի պայմանագրային սահմանափակումները, ըստ երևույթին, երկրի պաշտպանական կարիքներին այլևս համահունչ չլինեն։ Աթենքի տեսանկյունից ապառազմականացման դրույթները ժամանակավրեպ և անվտանգության տեսանկյունից ռիսկային են և հակասում են իր ինքնիշխանության լիարժեք իրականացմանը։ Ուստի, հունական կղզիները, որոնց զգալի մասը գտնվում է Թուրքիայի ծովափերից ընդամենը մի քանի կմ հեռավորության վրա, պահանջում են կայուն պաշտպանական կարողություններ՝ ազգային անվտանգության ապահովման և ինքնիշխանության պաշտպանության համար։ Հատկապես՝ կողմերի միջև պարբերական ռազմական միջադեպերի, օդային տարածքի խախտումների և ծովային տարածքների նկատմամբ մրցակցային պահանջների (մայրցամաքային ծանծաղուտի/ԲՏԳ) պայմաններում, կարծում ենք այն արդարացված է։ Քանի որ ներկայիս պայմաններում նման իրավիճակը այլևս չի կարող արդյունավետ անվտանգության երաշխիք հանդիսանալ Աթենքի համար՝ կանխելու Անկարայի հնարավոր ագրեսիան։

Բայցևայնպես, սա չի նշանակում, որ կղզիների հնարավոր ռազմականացումը կարող է էապես նվազեցնել անվտանգային բնույթի ռիսկերը։ Ծովային կամ օդային միջադեպերը (օրինակ՝ վիճելի օդային տարածք, մայրցամաքային ծանծաղուտի հետազոտություն, ռազմածովային մանևրներ) կարող են արագորեն վերածվել ավելի լայն հակամարտության: Հետևաբար, ենթադրելի է, որ ռազմական ցանկացած նոր բազայի ստեղծում կամ ռազմական կոնտինգենտի (խոսքը չի վերաբերում կղզու բնակիչներից կազմված զինվորականներին և անվտանգության այլ ուժերին, որը Լոզանի պայմանագրով թույլատրվում է, այլ հունական բուն մայրցամաքից տեղակայված զինվորական ստորաբաժանումներին) տեղակայումը հնարավոր է վերածվի ռազմավարական/ռազմական թեժ կետի:

Ամեն դեպքում, Հունաստանի ԱԳՆ պաշտոնապես հայտնել է իր տեսակետներն այս մասով։ Մասնավորապես, Դոդեկանեսի կղզիների (դրանք Հունաստանին լիակատար ինքնիշխանությամբ զիջվեցին 1947 թ. ապրիլին Իտալիայի և դաշնակիցների միջև կնքված Փարիզի խաղաղության պայմանագրով) ապառազմականացման վերաբերյալ թուրքական պահանջների վերաբերյալ հայտարարել է, որ «Թուրքիան այս պայմանագրի ստորագրող պետություն չէ, հետևաբար, դա նրա համար «res inter alios acta» է, այսինքն՝ ուրիշներին վերաբերող հարց։ Պայմանագրերի իրավունքի մասին Վիեննայի կոնվենցիայի 34-րդ հոդվածի համաձայն էլ՝ այն չի ստեղծում պարտավորություններ կամ իրավունքներ երրորդ երկրների համար»^[30]։ Հաշվի առնելով վերջին տարիներին Թուրքիայի ագրեսիվ կեցվածքն ու գործողությունները, ներառյալ 1975 թ. ՆԱՏՕ-ից անկախ Էգեյան կամ 4-րդ բանակի (Ege Ordusu) առկայությունը Թուրքիայի արևմտյան ափերին. «Պարտավորեցնում է Հունաստանին լինել պատրաստ, որպեսզի անհրաժեշտության դեպքում կարողանա իրականացնել իր օրինական պաշտպանության իրավունքը՝ ինչպես նախատեսված է ՄԱԿ-ի Կանոնադրության 51-րդ հոդվածով, և պաշտպանել Էգեյան ծովի հունական կղզիները»^[31]։

Ինչ վերաբերում է Անկարայի դիրքորոշմանը, ապա, վերջինս անընդունելի է համարում կզիների հետ կապված հունական գործողությունները և պաշտոնապես հայտարարել է այս մասով իր դիրքորոշումը, ըստ որի «Հունաստանը չի կարող միակողմանիորեն չեղյալ հայտարարել այս կարգավիճակը որևէ պատրվակով։ Միջազգային պայմանագրերը, որոնք ուժի մեջ են, հետևաբար՝ պարտադիր են Հունաստանի համար, խստիվ արգելում են Արևելյան Էգեյան կղզիների ռազմականացումը և իրավական պարտավորություններ ու պատասխանատվություն են կրում Հունաստանի համար»^[32]։

Ընդհանուր առմամբ, կարելի է ընդգծել, որ քանի որ երկու կողմերն ունեն անհամատեղելի դիրքորոշումներ՝ մեկը կղզիների ապառազմականացումը համարում է «հնացած», իսկ մյուսը՝ անվիճելի պայմանագրային պարտավորություն, ուստի հարցի լուծումը բանակցությունների կամ դատական ​​որոշման միջոցով մնում է չլուծված։ Այս առումով, ժամանակակից երկկողմ պայմանագրի կամ բազմակողմ համաձայնագրի բացակայությունը, որը կկարգավորեր թե՛ կղզիների ինքնիշխանության, թե՛ դրանց ռազմական կարգավիճակի հարցերը, խորացնում է անորոշությունը։ Այսպիսով, այս վեճը մնում է մշտական ​​խոչընդոտ հույն-թուրքական հարաբերություններում (ներառյալ՝ ՆԱՏՕ-ի շրջանակներում)։ Բարդ է նաև անբնակ (որոշ դեպքերում՝ նաև բնակեցված) կղզյակների և ժայռերի ինքնիշխանությանը հարցը, կամ Անկարայի կողմից առաջ քաշված, այսպես կոչված «գորշ գոտիներ» համարվող տարածքները։ Վերջին 3 տասնամյակում թուրքական ակադեմիական և վերլուծական պարբերականներում լույս են տեսնում հոդվածներ^[33], որոնցում փորձ է արվում «հիմնավորել» դրանց թուրքապատկան լինելը (հետևաբար արհեստականորեն կասկածի տակ է դրվում դրանց ինքնիշխանության հարցը), նույնիսկ այն դեպքում, երբ որոշ փոքր կղզիները կամ կղզյակներն ունեն փոքրաթիվ հունական բնակչություն և քաղաքացիական նշանակության ենթակառուցվածքներ։

Այս խնդիրը սրվեց հատկապես «Սառը պատերազմի» ավարտից հետո՝ 1990-ական թթ. կեսերին, որոնցից ամենահայտնի իրադարձությունը Իմիա/Քարդաք ժայռի հետ կապված վեճն էր (1995–1996 թթ.), երբ երկու կողմերը գրեթե հասան զինված բախման, որի արդյունքում զոհվեցին հունական ուղղաթիռի անձնակազմի 3 զինվորական։ Դեպքից հետո Հունաստանի գլխավոր շտաբի պետն անգամ հրաժարական տվեց։ Այս հարցը ժամանակին լուծվեց ԱՄՆ նախագահ Բիլ Քլինթոնի միջնորդությամբ։

Հատկանշական է, որ Թուրքիան հավակնություն ունի Էգեյան ծովի շուրջ 152 կղզյակների կամ ժայռերի նկատմամբ։ Այսպես, 1999 թ. Թուրքիայի Գլխավոր շտաբը լրատվական միջոցներով տարածեց հետևյալ հաղորդագրությունը. «Այսօր Էգեյան ծովում կա ընդհանուր առմամբ 3049 կղզի, կղզյակ և ժայռ։ Օսմանյան կայսրությունից հետո Էգեյան ծովի կղզիների սեփականությունը որոշվել է պայմանագրերով։ Այս կղզյակների սեփականությունը, որոնց անունները պայմանագրերի տեքստերում չեն հիշատակվում, պատկանում է Թուրքիայի Հանրապետությանը՝ Օսմանյան կայսրության իրավահաջորդ պետությանը։ Այս կղզյակներից և ժայռերից, որոնք սահմանվում են որպես կազմավորումներ, մեր ափերին մոտ գտնվող 152 կղզիներ պատկանում են Թուրքիային։ Սա ներառում է Քարդաքը և Անգաթոսինի կղզյակը, որտեղ Աթենքն այժմ փորձում է քաղաքացիներին դրոշներ տեղադրել տալ»^[34]։

Ի դեպ, հավելենք, որ 2025 թվականի հունիսին Հունաստանի նախկին փոխարտգործնախարար Յանիս Վալինակիսը քննադատեց իր երկրի կառավարությանը՝ Էգեյան ծովում կատարված զիջումների համար։ Վալինակիսի խոսքով՝ «Կառավարությունը սկզբում հայտարարել էր Էգեյան ծովում՝ «ծովային պարկերի» ստեղծման ծրագրերի մասին, որոնք ներառում էին Դոդեկանեսի փոքր կղզիները, այն Թուրքիան անվանում է «գորշ գոտիներ», և տարածվում էին Հունաստանի 6 ծովային մղոն տարածքային ջրերից այն կողմ։ Սակայն, Թուրքիայի առարկություններից հետո, Աթենքը վերանայեց ծրագրերը՝ սահմանափակելով «պարկերը» 6 ծովային մղոնի սահմաններում և բացառելով վիճարկվող Դոդեկանեսի կղզիները։ Այս քայլը փաստացի ճանաչում է Թուրքիայի պահանջներն այդ տարածքների նկատմամբ»^[35]։

Իհարկե, այս հայտարարությունը կարելի է դիտարկել ներքաղաքական գործընթացների տրամաբանության շրջանակներում, քանի որ այն տարբեր քաղաքական ուժերի օրակարգային հարցերից է, այդուհանդերձ, բնապահպանական նշանակության «ծովային պարկերի» ստեղծման հետ կապված վերջին իրադարձությունները ցույց են տալիս, որ հունական կառավարությունն իսկապես արել է որոշակի «զիջումներ»՝ գուցե հնարավոր ռազմական հետագա լարվածությունից խուսափելու համար։

Ամեն դեպքում նկատենք, որ Թուրքիան փաստացի վիճարկում է Էգեյան ծովի մի շարք կղզյակների և ժայռերի պատկանելիությունը։ Անկարայի կողմից «գորշ գոտիներ» հասկացության առաջքաշումը լրացուցիչ անորոշություն է հաղորդում Էգեյան տարածաշրջանում առկա մյուս վիճելի հարցերի կարգավորման տրամաբանության մեջ և ձևավորում է հիմքեր՝ «վիճելի» տարածքներում Թուրքիայի հետագա ակտիվության ցուցաբերման համար։ Ըստ էության, հունական կողմից ամենաանշան զիջումն իսկ առիթ է տալու Անկարային այսուհետ ներկայացնել իր քայլերն «իրավաչափ և հիմնավորված»՝ այդպիսով հետզհետե փոխակերպելով ստատուս քվոն իր ռազմավարական շահերին համահունչ։ Բնականաբար, Աթենքը կտրականապես մերժում է «գորշ գոտիներ» հասկացության կիրառումը, այնպես էլ ցանկացած մեկնաբանություն, որը մոտ կլինի terra nullius (լատիներենից թարգմանաբար՝ ոչ մեկին չպատկանող կամ անմարդաբնակ հող) հայեցակարգին։

Ելնելով վերն ասվածից՝ նշենք, որ Թուրքիայի և Հունաստանի միջև «վիճելի» կղզիների և կղզյակների հետ կապված terra nullius-ի հայեցակարգը կիրառություն չունի։ Terra nullius-ը միջազգային իրավունքի հասկացություն է, որն առանցքային նշանակություն ուներ եվրոպական մի շարք երկրների կողմից տարբեր մայրցամաքներում գաղութացման գործընթացներում՝ 18-րդ դարից մինչև 20-րդ դարի սկիզբը։ Այս հասկացությամբ նկարագրվում էր այն տարածքը, որը չէր գտնվում որևէ պետության ինքնիշխանության ներքո և, հետևաբար, կարող էր յուրացվել վերահսկողություն հաստատող որևէ սուբյեկտի կողմից^[36]։

Թուրքիայի և Հունաստանի միջև գոյություն ունեցող տարածքային և ծովային վեճերում terra nullius մոտեցումն իրավաբանորեն ընդունված չէ, ոչ էլ պաշտոնապես կիրառվող է (համենայնդեպս, թեմային առնչվող հունական, թուրքական և միջազգային ակադեմիական-վերլուծական հոդվածներում և պաշտոնական հաղորդագրություններում նման բառեզրույթի կիրարկման մասին հիշատակումների չենք հանդիպել)։ Էգեյան ծովի համատեքստում վիճարկվող բոլոր տարածքները՝ պատմականորեն ունեցել են իրավական կարգավիճակ, որը սահմանվել է Լոզանի և Փարիզի պայմանագրով։ Հետևաբար, այդ տարածքներից որևէ մեկը չի կարող դիտարկվել որպես «ոչ մեկին չպատկանող» տարածք, քանի որ դրանք կամ արդեն հստակ վերագրված են որևէ պետության, կամ գտնվում են «իրավական վեճի» մեջ։ Անկարան իր կողմից շրջանառվող «գորշ գոտիներ» կեղծ թեզի առաջմղմամբ փորձում է այն վերածել քաղաքական-իրավական ճնշման գործիքի, որի շրջանակներում էլ կիրառում է «իրավական անորոշություն» կամ «չկարգավորված կարգավիճակ» բառեզրույթները։ Հետևաբար, terra nullius-ի հայեցակարգը համարժեք չէ թուրքական կեղծ «գորշ գոտի» բառեզրույթին։

Ծովային սահմանների շուրջ շարունակվող տարաձայնությունները սերտորեն փոխկապակցված են նաև օդային տարածքի օգտագործման վերաբերյալ հակասությունների հետ։ Հունաստանը հավաստիացնում է, որ իր ափամերձ գոտիները շրջապատված են 10-մղոնանոց օդային տարածքով, մինչդեռ Թուրքիան պնդում է, որ այն պետք է համընկնի տարածքային ջրերի չափաբաժիններին՝ սահմանափակվելով 6 մղոնով։ Այս դիրքորոշումների միջև հակասությունն էլ հաճախ վերածվում է Էգեյան ծովի երկնքում վտանգավոր օդային միջադեպերի, որոնք իրենց հերթին դրդում են կողմերին շարունակաբար ընդլայնել և արդիականացնել ռազմական ներուժը։

ԵՄ և ՆԱՏՕ դիրքորոշումները Էգեյան վեճի շուրջ

Էգեյան ծովի հետ կապված հակամարտությունը վաղուց դուրս է եկել Աթենք–Անկարա երկկողմ հարաբերությունների շրջանակից՝ ներառելով նաև Եվրամիությանը (ԵՄ) և Հյուսիսատլանտյան դաշինքին (ՆԱՏՕ)։ Երկու կառույցներն էլ ներգրավված են տարածաշրջանում ընթացող տարբեր գործընթացներում, բայց նրանց մոտեցումները խարսխված են տարբեր ինստիտուցիոնալ տրամաբանությունների վրա, ինչն իր հերթին պայմանավորում է ռազմավարական առաջնահերթությունները։

Ակնհայտ է, որ ԵՄ-ի մոտեցումը ձևավորվում է մի շարք գործոններով՝ սկսած անդամ պետությունների նկատմամբ ունեցած պարտավորություններից, վերջացրած միջազգային ծովային իրավունքի կարևորությամբ և արտաքին սահմանների անվտանգության ապահովմամբ։ Քանի որ Հունաստանը ԵՄ անդամ է, իսկ Թուրքիան՝ ոչ, ուստի եվրոպական կառույցները պարտավոր են պաշտպանել իրենց անդամի տարածքային ամբողջականությունը։ Ավելի լայն իմաստով՝ ԵՄ-ն առաջնորդվում է միջազգային իրավունքի նորմատիվ ուժով՝ հատկապես ՄԱԿ-ի Ծովային իրավունքի կոնվենցիայի տրամաբանությամբ, երբ հարցը վերաբերում է կղզիներին և ծովային սահմաններին։ Կարճ ասած, Էգեյան ծովի հետ կապված վեճը սովորական սահմանային հարց չէ, այլ ԵՄ արտաքին սահմանների անվտանգության խնդիր։ Հետևաբար, Թուրքիան՝ լինելով տարածաշրջանի դերակատարներից մեկը և հոդվածում քննարկվող հակամարտության հիմնական հրահրողը, իր գործողություններով կարող է ազդել ոչ միայն Էգեյան ծովի, այլև ամբողջ Արևելյան Միջերկրականի կայունության և գոյություն ունեցող առանց այն էլ փխրուն անվտանգային ճարտարապետության վրա։ Սա չի կարող անտեսվել ԵՄ կողմից։

Հարկ ենք համարում հիշատակել, որ դեռևս 1999 թ. Հելսինկիում կայացած Եվրոպական խորհրդի նիստը կարևոր շրջադարձ էր հույն-թուրքական հարաբերությունների համար։ Հունաստանն այս գագաթնաժողովում աջակցեց Թուրքիայի՝ ԵՄ թեկնածու դառնալու որոշմանը։ Միևնույն ժամանակ, ԵՄ-ն ձևակերպեց այն սկզբունքներն ու մեխանիզմներն, որոնց միջոցով պետք է կարգավորվեին Հունաստանի և Թուրքիայի միջև առկա վեճերը։ Կողմերը նույնիսկ պարտավորվեցին լուծել տարաձայնությունները խաղաղ ճանապարհով՝ միջազգային իրավունքի հիման վրա, և համաձայնեցին մինչև 2004 թ. ապավինել Միջազգային դատարանին, եթե բանակցություններով լուծում չտրվեր։

Հելսինկիի գագաթնաժողովից հետո Հունաստանը որդեգրեց երկարաժամկետ քաղաքականություն. նպատակը թուրքական սպառնալիքի նվազեցումն էր՝ Թուրքիային մոտեցնելով ԵՄ նորմերին և վարքագծի կանոններին։ Հույն-թուրքական հարաբերությունների կարգավորումը կարևոր էր նաև Հունաստանի՝ Եվրոպական արժութային միությանն անդամակցելու նպատակին հասնելու համար։ Այդ շրջանում Հունաստանի տնտեսությունը գտնվում էր ոչ լավ վիճակում, և Թուրքիայի հետ լարվածությունից բխող բարձր ռազմական ծախսերը ծանր բեռ էին երկրի համար, որը խոչընդոտում էր երկրի՝ Եվրագոտու անդամակցության չափանիշներին համապատասխանելուն^[37]։

Տարածքային ջրերի և մայրցամաքային ծանծաղուտի հետ կապված վեճերի վերաբերյալ​​բանակցությունները պետք է սկսվեին անմիջապես ԵՄ Հելսինկիի գագաթնաժողովից հետո։ Համաձայն Հունաստանի նախկին արտգործնախարար Էվանգելոս Վենիզելոսի, թուրքական կողմը պահանջում էր քննարկել ոչ միայն մայրցամաքային ծանծաղուտի, այլև ԲՏԳ-ների սահմանազատումը ինչպես Էգեյան, այնպես էլ Արևելյան Միջերկրական ծովերում, բայց նախ՝ Էգեյան, ապա՝ Միջերկրական ծովում։ Աթենքի դիրքորոշումը երկու հարցերի միաժամանակյա քննարկումն էր։ Հունաստանը հակված էր քննարկելու միայն ծովային գոտիների սահմանազատումը, քանի որ կարծում էր, որ առանց հարակից կամ հակառակորդ երկրների հետ վերջնական սահմանազատման, այդ ինքնիշխան իրավունքները չեն կարող լիովին իրականացվել։ Ի դեպ, ո՛չ այսպես կոչված «գորշ գոտիները», ո՛չ էլ հունական կղզիների «ապառազմականացումը» ​​​​բանակցությունների առարկա չէին^[38]։ Ինչևէ, հետագա բանակցությունները ոչ մի արդյունք չտվեցին։

Անկարայի հետ ունեցած վեճերում Աթենքն իր դիրքորոշումներն առաջ էր տանում՝ հենվելով, առաջին հերթին, ԵՄ դիրքորոշման վրա։ Եվրոպական միության ինստիտուտներում հետևողականորեն դրական վերաբերմունքի էին արժանանում Հունաստանի համար հատկապես զգայուն և առաջնահերթ կարևորության հարցերը, ինչն արտացոլվում էր Եվրահանձնաժողովի զեկույցներում և Եվրոպական խորհրդարանի համապատասխան բանաձևերում Թուրքիային քննադատող գնահատականների տեսքով: Նույն տրամաբանության մեջ են տեղավորվում նաև Անկարային ուղղված կոչերը՝ նվազեցնելու ռազմատենչ քայլերը, ինչպես նաև ԵՄ շրջանակներում հենց Աթենքի ունեցած ազդեցությունը, որը կարող է խոչընդոտել Թուրքիայի հետ անդամակցության բանակցությունների վերսկսման նախաձեռնությունները^[39]։

Ինչ վերաբերում է ԵՄ-ին, ապա վերջին տարիներին այն Թուրքիայի նկատմամբ որդեգրել է համակցված գործելաոճ՝ կիրառելով քաղաքական ճնշման մեխանիզմներ՝ պայմանավորված Թուրքիայի ներսում ժողովրդավարական հետընթացով և արտաքին քաղաքականության առավել ագրեսիվ ուղղվածությամբ և, անհրաժեշտության դեպքում, օգտագործում է տնտեսական լծակները (հատկապես տարածաշրջանի հետ էներգետիկ համագործակցության շրջանակներում^[40])։

Որպես կոլեկտիվ դաշինք, ՆԱՏՕ-ն ընդհանուր դիրքորոշում ունենալով՝ խուսափում է միջամտել անդամ երկրների միջև վեճերին, քանի որ ցանկացած կողմնորոշում կարող է մեկնաբանվել որպես կողմնակալություն։ Դաշինքը հատկապես զգույշ է իրավական վեճերի վերաբերյալ որևէ տեսակետ արտահայտելու հարցում։ Սա նշանակում է, որ ՆԱՏՕ-ն ի վիճակի չէ ազդել վեճի հիմքում ընկած պատճառների վրա՝ դրանք վերացնելու նպատակով։ Արդյունքում, կառույցը կարող է միայն մեղմել լարվածությունը, բայց ոչ լուծել այն։ Հետևաբար, ի տարբերություն ԵՄ-ի, ՆԱՏՕ-ն գործում է սկզբունքորեն այլ տրամաբանությամբ։ Դաշինքի առաջնային նպատակը կոլեկտիվ պաշտպանության ապահովումն է, ինչը պահանջում է անդամ պետությունների միջև առնվազն նվազագույն համագործակցություն։

Միևնույն ժամանակ, դաշինքի ներսում Հունաստանի և Թուրքիայի միջև հակասությունները հաճախ խոչընդոտում են ՆԱՏՕ-ի արևելյան թևի ընդհանուր պաշտպանությանը։ Այդ պատճառով, ռազմաքաղաքական կառույցի անդամ որոշ երկրներ երբեմն քննադատում են Թուրքիայի պահվածքը։ Օրինակ՝ 2020 թ. դեկտեմբերի 3-ին ՆԱՏՕ-ի նիստում Թուրքիային քննադատության ենթարկեց ԱՄՆ այն ժամանակվա պետքարտուղար Մայք Պոմպեոն՝ այն բանի համար, որ Թուրքիան խաթարում է ՆԱՏՕ-ի անվտանգությունն ու համախմբվածությունն՝ ստեղծելով անկայուն միջավայր Արևելյան Միջերկրական ծովում Հունաստանի և ՆԱՏՕ-ի անդամ չհանդիսացող Կիպրոսի հետ գազի պաշարների շուրջ վեճի պատճառով^[41]։

2020 թ. Էգեյան և Արևելյան Միջերկրականում տեղի ունեցած միջադեպերից հետո հույն-թուրքական հարաբերությունները կրկին սրվեցին։ Այս միջադեպերից հետո Հունաստանն իր պաշտպանական ռազմավարությունը սկսեց կապել է Ֆրանսիայի և ԱՄՆ հետ՝ սերտ ռազմական համագործակցության շրջանակներում։ Այսպես, 2021 թ․ սեպտեմբերի 28-ին Ֆրանսիան և Հունաստանը ստորագրեցին երկկողմանի պաշտպանական համաձայնագիր, ըստ որի Աթենքն իր ռազմածովային ուժերի համար ձեռք կբերի €2.9 մլդ ընդհանուր արժողությամբ 3 ֆրեգատ։ Համաձայնագրով նախատեսվում է նաև փոխօգնություն վտանգի դեպքում: Ֆրանսիայի նախագահ է. Մակրոնը համաձայնագրի ստորագրումից հետո իր ճեպազրուցում նշել է, որ. «Սա այլընտրանք չի հանդիսանում Միացյալ Նահանգների հետ դաշինքին, ոչ էլ դրան փոխարինող է, այլ ՆԱՏՕ-ի շրջանակներում եվրոպական հենասյան համար պատասխանատվություն ստանձնելն ու այն եզրակացությունները անելն է, որ մեզանից պահանջվում է հոգ տանել մեր սեփական պաշտպանության մասին»^[42]։

2021 թ. հոկտեմբերին էլ ԱՄՆ-ն և Հունաստանը ստորագրեցին համաձայնագիր, որը ընդլայնում է իրենց պաշտպանական համագործակցության համաձայնագիրը՝ ամերիկյան ուժերին հնարավորություն տալով օգտագործել հունական բազաները (խոսքը 4 բազայի մասին է), քանի որ, ինչպես որոշ ԶԼՄ-ներ են նշում, Աթենքը բախվում է իր և հարևան Թուրքիայի միջև լարվածության հետ^[43]։ Ո՛չ ԱՄՆ-ն և ո՛չ էլ Ֆրանսիան պաշտոնապես չեն հայտարարել, որ Հունաստանի հետ իրենց ստորագրած պայմանագրերը ուղղված են որևէ երրորդ երկրի դեմ, մինչդեռ ակնհայտ է, որ երկու երկրներն էլ փորձում են տարածաշրջանում իրենց ազդեցությունն ընդլայնելու հետ մեկտեղ զսպել Անկարայի անթաքույց նկրտումները։

Հարկ ենք համարում նշել, որ ՆԱՏՕ-ի նախկին գլխավոր քարտուղար Յենս Ստոլտենբերգը անուղղակիորեն քննադատեց Հունաստանի և Ֆրանսիայի միջև վավերացված փոխադարձ պաշտպանության համաձայնագիրը՝ չնշելով այդ երկրների անունները։ Նա հայտարարել էր, որ. «Ես չեմ աջակցում նախաձեռնություններին, որոնք փորձ են անում գործել ՆԱՏՕ-ի շրջանակներից դուրս, մրցել դաշինքի հետ կամ կրկնօրինակել այն»^[44]։ ՆԱՏՕ-ի մեկ այլ անդամ՝ Գերմանիան 2022 թ. առաջին անգամ հստակորեն արտահայտեց իր աջակցությունը Հունաստանին՝ ընդդեմ Թուրքիայի։ Գերմանիայի Դաշնության նախկին կանցլեր Օլաֆ Շոլցը Հունաստանում հայտարարել էր, որ «ՆԱՏՕ-ի գործընկերների համար հնարավոր չէ կասկածի տակ դնել մեկ այլ անդամի ինքնիշխանությունը։ Բոլոր հարցերին պետք է պատասխան տրվի միջազգային իրավունքի հիման վրա»^[45]։

Այսպիսով, եզրակացնենք, որ ԵՄ-ի «կոշտ» լծակները սահմանափակ են, իսկ ունեցած լծակները հաճախ չեն օգտագործվում ամբողջ ծավալով՝ Թուրքիայի աշխարհաքաղաքական կարևորության և էներգետիկ նախագծերի պատճառով։ Սա իր հերթին սահմանափակում է ԵՄ-ի ազդեցությունը տարածաշրջանում և ստիպում Հունաստանին սեփական անվտանգային ռազմավարությունը կառուցել բազմավեկտոր հիմքով (Ֆրանսիա, ԱՄՆ)։ Ֆրանսիայի հետ կնքված փոխադարձ անվտանգության պայմանագիրով և ԱՄՆ-ի հետ պաշտպանական համաձայնագրի ընդլայնմամբ, ըստ էության, տարածաշրջանում ձևավորվում է «հակակշռման» նոր առանցք (այդպիսի մեկ այլ դաշինք կարելի է համարել Հունաստան–Կիպրոս–Իսրայել եռյակը), որը նպաստում է Հունաստանի պաշտպանունակության աճին, բայց միաժամանակ խորացնում է Թուրքիայի դժգոհությունը։

Եզրափակիչ դիտարկումներ

Ամփոփելով Էգեյանի շուրջ կողմերի տարաձայնությունները եզրակացնենք, որ.

• Միանգամայն ճիշտ է ասել, որ Էգեյանի հետ կապված վեճը՝ միմյանց հետ փոխկապակցված բարդ խնդիրների մի թնջուկ է։ Ընդ որում, այն միաժամանակ և՛ միջազգային իրավական (պայմանագրային ռեժիմներ), և՛ քաղաքական (թե՛ ներքաղաքական, թե՛ աշխարհաքաղաքական), և՛ թե ռազմավարական-անվտանգային (ներառյալ՝ ռազմական) հարց է: Բացի այդ, վերջին շրջանում այս բաղադրիչներին ավելացել են նաև էներգետիկ և լոգիստիկ գործոնները։ Այս բոլոր ասպեկտները միմյանցից անբաժանելի են՝ հետևաբար յուրաքանչյուրի համար որևէ հարցում զիջման գնալը կարող է խարխլել կողմերից մեկի անվտանգային ճարտարապետությունը, իսկ լայն իմաստով՝ նույնիսկ փոխել տարածաշրջանի ուժային հավասարակշռությունը։
• Անկարան շարունակաբար իր ծովային հավակնություններն առաջ է մղել ուժի ցուցադրման և ռազմաքաղաքական ճնշման մեխանիզմների գործադրմամբ՝ ակնկալելով այս կերպ ստիպել Աթենքին վերադառնալ երկկողմ բանակցային ձևաչափի կամ որոշ հարցերում գնալ զիջումների։ Իսկ Աթենքը՝ հակառակը, փորձում է ամրապնդել իր դիրքերն առաջին հերթին միջազգային իրավունքի շրջանակներում՝ զուգահեռաբար չմոռանալով իր անվտանգության ուժեղացման մասին։
• Վերոհիշյալի համատեքստում նկատենք, որ կղզիների ապառազմականացման հետ կապված Թուրքիան անընդհատ հղում է անում միջազգային պայմանագրերում ամրագրված պարտավորվածություններին։ Սակայն, միաժամանակ, վերջինս դիտավորյալ անտեսում է նույն Լոզանի պայմանագրով իր ինքնիշխանությանը փոխանցված, պատմականորեն հունական 3 կղզիներում բնակվող հույն բնակչությանը տրված լայն ինքնավարության չեղարկումը, նրանց տարրական իրավունքների՝ Թուրքիայի ազգային օրենսդրությամբ սահմանափակումը, որի հետևանքով ժամանակի ընթացքում կղզիները գրեթե գլխովին հունաթափվեցին։ Այսինքն՝ միջազգային պայմանագրերին հղում անելիս, Անկարան ընտրողական մոտեցում է ցուցաբերում՝ մատնանշելով միայն իրեն ձեռնտու դրույթները։

Թեև հոդվածում չէինք անդրադարձել մյուս ուժային կենտրոնների՝ ՌԴ և ՉԺՀ-ի դիրքորոշումներին, այդուհանդերձ նշենք, որ երկուսն էլ ուշադիր հետևում են Էգեյանում և, ընդհանրապես՝ Միջերկրական ծովում տիրող իրավիճակին։ Աչքի անցկացնելով Էգեյանի վեճին առնչվող երկու երկրների ԶԼՄ-ների հրապարկումներն ու պաշտոնական հաղորդագրությունները, ընդգծենք, որ՝

• Մոսկվան, կարծես թե, պահպանում է կողմերի միջև հավասարակշռության քաղաքականություն։ Դա կարելի է բացատրել Հունաստանի հետ գոյություն ունեցող տնտեսական կապերով, էներգետիկ սերտ համագործակցությամբ և այլն։ Գրեթե նույն իրավիճակն է տիրում Թուրքիայի հետ։ Այնպես որ, նրանց հետ ունեցած շահերից ելնելով, Մոսկվան չի զբաղեցնում բացահայտ կողմնակալ դիրք, սակայն կարծում ենք, որ շահում է լարվածության պահպանման ցանկացած ձևից, քանի որ դա թուլացնում է ՆԱՏՕ-ի ներքին համերաշխությունը, ինչը Ռուսաստանի համար ռազմավարական առավելություն է։ ՌԴ պաշտոնական դիրքորոշումն այն է, որ վեճը պետք է լուծվի միջազգային իրավունքի շրջանակներում։ 2020 թ. Թուրքիայի և Հունաստանի միջև լարվածությանը վերաբերող ուշագրավ հայտարարության մեջ Ռուսաստանի արտաքին գործերի նախարար Սերգեյ Լավրովը ընդգծել էր, որ ծովային սահմանների և դրանց հետ կապված պահանջների վերաբերյալ անհամաձայնությունները պետք է կարգավորվեն «միջազգային իրավունքի, ծովային իրավունքի մասին միջազգային կոնվենցիայի հիման վրա»^[46]։ Այս ձևակերպումը ենթադրում է, որ Մոսկվան, գոնե հռետորական մակարդակում, աջակցում է հաստատված իրավական շրջանակների կիրառմանը։ Էգեյան ծովի համատեքստում այս դիրքորոշումը համապատասխանում է դիվանագիտական ​​բառապաշարին, որը կողմ է բանակցային լուծումներին, այլ ոչ թե սրմանը, չնայած որ Ռուսաստանն ինքն անմիջական միջնորդի դեր չի խաղում Աթենքի և Անկարայի միջև:
• Չինաստանն իր հերթին հազվադեպ է հրապարակային դիրքորոշում արտահայտում Էգեյանի հակամարտության վերաբերյալ։ Հետևողականորեն խուսափում է աջակցություն ցուցաբերել կողմերից որևէ մեկին։ Պաշտոնական հայտարարություններում Պեկինը հիմնականում կողմերին կոչ է անում «հարգել միջազգային իրավունքը», կարգավորել խնդիրները «խաղաղ ճանապարհով»։ Այդպիսով, բացահայտ խուսափում է ՆԱՏՕ-ի երկու անդամների միջև առաջացած մրցակցությանն ու վեճերին խառնվելուց՝ առանց որևէ մեկին աջակցելու։ Ի վերջո, նման դիրքորոշումն ունի իր բացատրությունը։ Պեկինն Աթենքի տնտեսությունում և նավահանգիստներում միլիարդավոր դոլարի ներդրումներ է կատարել։ Օրինակ, չինական COSCO-ի (China Ocean Shipping Company) վերահսկողության տակ գտնվող Պիրեյոսի նավահանգիստը Էգեյան ծովում դարձել է Չինաստանի հիմնական դարպասը դեպի ԵՄ շուկա, որտեղ դեռևս շարունակվում են ներդրումները^[47]։ Ցանկացած լարվածություն Էգեյան ծովում կարող է վնաս հասցնել Պեկինի երկարաժամկետ ռազմավարական ծրագրերին և ներդրումային քաղաքականությանը։ Պեկինի համար լոգիստիկ կայունությունն ու մեծածավալ ներդրումների պաշտպանությունն առաջնահերթություններ են։ Այդ պատճառով, այդ երկիրը խուսափում է անել այնպիսի քայլեր կամ հայտարարություններ, որոնք առիթ կտան Պեկինին մեղադրել կողմնակալության մեջ։ Երկրորդը՝ նման դիրքորոշումը նաև բխում է Պեկինի «չմիջամտելու» դոկտրինից^[48]։

Որպես վերջաբան նշենք, որ Էգեյան ծովում Հունաստանի և Թուրքիայի միջև առկա լարվածությունը ներկայումս գտնվում է կառավարվող փուլում, սակայն դժվար է կանխատեսել, թե որքան ժամանակ հնարավոր կլինի վերահսկողության տակ պահել այս իրավիճակը։ Կարծում ենք, որ կողմերը երկուստեք կխուսափեն լայնամասշտաբ բախումներից՝ շարունակելով մրցակցել ռազմաքաղաքական հարթություններում։ Նման դեպքերում մեծ հավանականություն կա, որ ապագայում ևս կգրանցվեն օդային տարածքի խախտումներ, ուժի ցուցադրում և կոշտ հռետորաբանության կիրառում։ Այս տարբերակը երկու կողմերին էլ ձեռնտու է։ Դա թույլ կտա նրանց պաշտպանել իրենց դիրքորոշումներն առանց պատերազմական էսկալացիայի ռիսկի։ Խորքային իմաստով, սակայն, դա չի լուծում նրանց միջև առկա հիմնարար հակասությունները և թողնում է հակամարտությունը «սառեցված», բայց ոչ «փակված» վիճակում։

Գրականություն և աղբյուրներ

1. Stratégie maritime de l’Alliance․ NATO, 10.2025, https://www.nato.int/fr/about-us/official-texts-and-resources/official-texts/2011/03/18/alliance-maritime-strategy
2. La Grèce se dote de son premier cadre de planification maritime․ Le petit journal, 04.2025, https://lepetitjournal.com/athenes/la-grece-se-dote-de-son-premier-cadre-de-planification-maritime-411029
3. Koukakis, G. (2025). The Delimitation of Greece’s Maritime Zones: Background, Recent Developments & Future Challenges in the Context of the Greek-Turkish Conflict. HAPSc Policy Briefs Series, 6(1), 115. https://ejournals.epublishing.ekt.gr/index.php/hapscpbs/article/view/43195
4. По поводу «Морского пространственного плана», объявленного Грецией. Министерство иностранных дел Турции. https://www.mfa.gov.tr/no_-84_-yunanistan-in-ilan-ettigi-deniz-mekansal-planlamasi-hk.ru.mfa
5. Türkiye’nin deniz mekânsal planlaması. Ankara Üniversitesi Deniz Hukuku Araştırma Merkezi,04.2025, https://dmpturkiye.dehukam.org/
6. Türkiye MSP Platformu․ https://dmpturkiye.dehukam.org/en/home-page/
7. Ankara rejette la nouvelle carte de planification spatiale maritime grecque publiée sur la plateforme européenne․ Anadolu ajansı,11.2025, https://www.aa.com.tr/fr/monde/ankara-rejette-la-nouvelle-carte-de-planification-spatiale-maritime-grecque-publi%C3%A9e-sur-la-plateforme-europ%C3%A9enne/3750316
8. Anderson, F. M., & Hershey, A. S. (1918). Handbook for the diplomatic history of Europe, Asia, and Africa, 1870–1914. US Government Printing Office. pp. 439-441.
9. The Treaty of London-1913, http://www.mtholyoke.edu/acad/intrel/boshtml/bos145.htm
10. Traité de paix signé à Londres le 17/30 mai 1913, entre la Bulgarie, la Grèce, le Monténégro, la Serbie et la Turquie. https://mjp.univ-perp.fr/traites/1913londres.htm
11. Kyriakidis, D. M. (2024). Between war and diplomacy (1913–1923): Greek military pedagogy and the evolution of the Greek army from the treaty of neuilly to the treaty of Lausanne. International Journal of Social Science, Management and Economics Research, 2(6), 156-177.
12. Treaty of Peace with Turkey Signed at Lausanne, July 24, 1923. From: The Treaties of Peace 1919–1923, Vol. II. https://wwi.lib.byu.edu/index.php/Treaty_of_Lausanne
13. Alexandris, A. (1980). Imbros and Tenedos: A study of Turkish attitudes toward two ethnic Greek island communities since 1923. Journal of the Hellenic Diaspora, 7(1), pp.21-30.
14. Foreign relations of the United States, 1946. Paris Peace Conference: documents Volume IV 1946․ p. 310. https://search.library.wisc.edu/digital/AGR5C2L4CSVBMO87
15. Kriz Yönetimi Bütünleşik Özet Tablosu. Türk Dış Politikası Krız Incelemeleri․ http://tdpkrizleri.org.tr/index.php/1974-1976-ege-denizi-krizi/1974-1976-ege-denizi-krizi-buetuenlesik-tablo
16. Жалоба Греции на Турцию․ Резолюция 395 (1976) от 25 августа 1976 года. Совет Безопасности․ Организация Объединенных Наций․ https://docs.un.org/ru/S/RES/395(1976)
17. 1974–1976 Ege Denizi Kıta Sahanlığı Krizi. Türk Dış Politikası Kriz Incelemeleri․ http://tdpkrizleri.org.tr/index.php/1974-1976-ege-denizi-krizi
18. Chronological lists of ratifications of, accessions and successions to the Convention and the related Agreements․ United Nations, 23․09․2025, https://inlnk.ru/JjPB3B
19. United Nations Convention on the Law of the Sea․ United Nations․ 49, 66. https://www.un.org/depts/los/convention_agreements/texts/unclos/unclos_e.pdf
20. Aksu, F. (2024). Türkiye-Yunanistan ilişkilerinde deniz yetki alanı uyuşmazlıkları. Avrasya İncelemeleri Dergisi, 13 (2), p.108.
21. United Nations Convention on the Law of the Sea․ United Nations․ 27. https://www.un.org/depts/los/convention_agreements/texts/unclos/unclos_e.pdf
22. Papadakis, K. (2018). The Greece-Turkey dispute in the Aegean and the ICJ sea border delimitation case of Ukraine–Romania: similarities and differences in a comparative perspective. European Quarterly of Political Attitudes and Mentalities, 7(3), p. 39․
23. Background Note on Aegean Disputes․ Türkiye’s General Approach․ Ministry of Foreign Affairs of the Republic of Turkey. https://www.mfa.gov.tr/background-note-on-aegean-disputes.en.mfa
24. Stavros Lygeros: Dendias in the footsteps of Kotzias – 12 Mile Territorial Waters: Rule or exception? SLPRESS,08.2020, https://slpress.gr/english-edition/dendias-in-the-footsteps-of-kotzias-12-mile-territorial-waters-rule-or-exception/
25. Ծովային իրավունքի միավորված ազգերի կազմակերպության կոնվենցիա https://www.arlis.am/hy/acts/76633
26. Սիմավորյան, Ա. (2025). Իսրայել–Հունաստան–Կիպրոս ռազմավարական դաշինքի որոշ հարցերի մասին. ԱՌՎԱԿ հայկական վերլուծական կենտրոն. https://arvak.am/իսրայել-հունաստան-կիպրոս-ռազմավար/
27. Turkish claims on demilitarising the Aegean Islands via Treaty of Lausanne are fake: Here’s why․ 16.09.2020, https://greekcitytimes.com/2020/09/16/turkish-claims-on-demilitarising-the-aegean-islands-via-treaty-of-lausanne-are-fake-heres-why/
28. Background Note on Aegean Disputes․ Türkiye’s General Approach․ Ministry of Foreign Affairs of the Republic of Turkey. https://www.mfa.gov.tr/background-note-on-aegean-disputes.en.mfa
29. Keser Ulvi, and Gökhan Ak. (2013). “Ege’de Yunanistan’ın Türk adaları: unutulmayanlar”. Motif Akademi Halkbilimi Dergisi 2: 146-166. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/288454
30. Fuat Aksu. Egemenliği antlaşmalarla devredilmemiş ada, adacık ve kayalıklar. Türk-Yunan İlişkileri, 17․12․2017, http://turkishgreek.org/index.php/ikili-iliskiler/uyusmazliklar/ege-denizi-ne-iliskin-uyusmazliklar/egemenligi-devredilmeyen-ada-adac-k-ve-kayal-klar-sorunu
31. Former Deputy Foreign Minister Criticises Greek Government Over Aegean Concessions․ 12․06․2025, https://greekcitytimes.com/2025/06/12/greek-government-aegean/
32. Tsakonas, P. and Tournikiotis, A. (2003). Greece’s Elusive Quest for Security Providers: The Expectations-Reality Gap. Security Dialogue, 34(3), 309.
33. Stergiou, A. (2022). The Greek-Turkish Maritime Dispute. Resisting the Future. Switzerland AG: Springer Nature. p. 55.
34. Adam Michalski․ A thaw in Turkish-Greek relations․ Centre for Eastern Studies (OSW), 10․12․2023, https://www.osw.waw.pl/en/publikacje/analyses/2023-10-12/a-thaw-turkish-greek-relations
35. Charles Cohen․ Talks to resolve Greco-Turkish Aegean dispute on the table․ Euractiv, 25․11․2025, https://www.euractiv.com/news/turkey-says-ready-to-discuss-aegean-dispute-with-greece-for-safe-access/
36. Nyangaga, J. O. (2022). The doctrine of occupation through “Terra Nullius” as a right of self-determination of peoples and the legal status of “Liberland” territory under international law. Beijing L. Rev., 13․ https://www.scirp.org/journal/paperinformation?paperid=115887
37. “In parting shot, Pompeo rebukes Turkey at NATO meeting”. Reuters, 03․12․2020, https://www.reuters.com/world/parting-shot-pompeo-rebukes-turkey-nato-meeting-2020-12-03/
38. Greece, France sign €2.9 bln naval deal․ 29.09.2021, https://www.ekathimerini.com/news/ 1168752/greece-france-sign-e2-9-bln-naval-deal/
39. Ellen Knickmeyer․ Greece, US Expand Defense Pact in Face of Turkey Tensions․ Associated Press, 14․10․2021, https://www.usnews.com/news/politics/articles/2021-10-14/greece-us-expand-defense-pact-in-face-of-turkey-tensions
40. S. Forces Granted Access to 4 Additional Bases in Greece Under Expanded Deal․ Newsweek, 14․10․2021, https://www.newsweek.com/us-forces-granted-access-4-additional-bases-greece-under-expanded-deal-1639185
41. Alexia Kefalas․ Les relations gréco-turques au plus mal․ Robert Schuman Foundation, 31.10.2022, https://www.robert-schuman.eu/questions-d-europe/645-les-relations-greco-turques-au-plus-mal
42. Russia Quotes Law of Sea to Calm Greek-Turkey Tension․ The Moscow Times, 26․11․2020, https://www.themoscowtimes.com/2020/10/26/russia-quotes-law-of-sea-to-calm-greek-turkey-tension-a71859
43. Johanna Mylonaki․ China in Greece: The Story of Piraeus and Beyond․ China Observers in Central and Eastern Europe (CHOICE), 26․11․2025, https://chinaobservers.eu/china-in-greece-the-story-of-piraeus-and-beyond/
44. Սիմավորյան, Ա. (2025). «Թուրքական մահիկ» և «չինական վիշապ». պայքար Աֆրիկայի համար. ԱՌՎԱԿ հայկական վերլուծական կենտրոն. https://arvak.am/աֆրիկա-չինաստան-թուրքիա/

^[1] Արևելագետ, թուրքագետ: 2008–2019 թթ. աշխատել է ՀՀ կառավարությանն առընթեր «Նորավանք» գիտակրթական հիմնադրամում որպես Հայագիտական կենտրոնի ղեկավար, 2014–2021 թթ.՝ ՀՀ պետական կառավարման ակադեմիայի «Տարածաշրջանային հետազոտությունների կենտրոն»-ի գիտաշխատող։ 2019–2021 թթ. աշխատել է ՀՀ վարչապետի աշխատակազմի «Հանրային կապերի և տեղեկատվության կենտրոն» ՊՈԱԿ-ի «Վերլուծական ծառայության» բաժնում որպես ավագ փորձագետ։ 2021–2022 թթ. «Հայաստանի ազգային արխիվ» ՊՈԱԿ-ի «Գիտահետազոտական աշխատանքների և միջազգային կապերի բաժնի» գլխավոր արխիվագետ։ 100-ից ավելի գիտավերլուծական հոդվածներիև 12 կոլեկտիվ մենագրության հեղինակ է։

[2] Stratégie maritime de l’Alliance․ NATO, 29.10.2025, https://www.nato.int/fr/about-us/official-texts-and-resources/official-texts/2011/03/18/alliance-maritime-strategy (բեռնման օրը՝ 18․11․2025)․

[3] La Grèce se dote de son premier cadre de planification maritime․ Le petit journal, 30.04.2025, https://lepetitjournal.com/athenes/la-grece-se-dote-de-son-premier-cadre-de-planification-maritime-411029 (բեռնման օրը՝ 18․11․2025)․

[4] По поводу «Морского пространственного плана», объявленного Грецией. Министерство иностранных дел Турции. https://www.mfa.gov.tr/no_-84_-yunanistan-in-ilan-ettigi-deniz-mekansal-planlamasi-hk.ru.mfa (բեռնման օրը՝ 18․11․2025).

[5] Koukakis, G. (2025). The Delimitation of Greece’s Maritime Zones: Background, Recent Developments & Future Challenges in the Context of the Greek-Turkish Conflict. HAPSc Policy Briefs Series, 6(1), 115. https://ejournals.epublishing.ekt.gr/index.php/hapscpbs/article/view/43195 (բեռնման օրը՝ 30․11․2025).

[6] Türkiye’nin deniz mekânsal planlaması. Ankara Üniversitesi Deniz Hukuku Araştırma Merkezi, 16.04.2025, https://dmpturkiye.dehukam.org/ (բեռնման օրը՝ 18․11․2025)․

[7] Türkiye MSP Platformu․ https://dmpturkiye.dehukam.org/en/home-page/ (բեռնման օրը՝ 19․11․2025)․

[8] Ankara rejette la nouvelle carte de planification spatiale maritime grecque publiée sur la plateforme européenne․ Anadolu ajansı, 22.11.2025, https://www.aa.com.tr/fr/monde/ankara-rejette-la-nouvelle-carte-de-planification-spatiale-maritime-grecque-publi%C3%A9e-sur-la-plateforme-europ%C3%A9enne/3750316 (բեռնման օրը՝ 25․11․2025)․

[9] Anderson, F. M., & Hershey, A. S. (1918). Handbook for the diplomatic history of Europe, Asia, and Africa, 1870-1914. US Government Printing Office. Pp. 439-441.

[10] The Treaty of London-1913, http://www.mtholyoke.edu/acad/intrel/boshtml/bos145.htm (բեռնման օրը՝ 25․11․2025)․

[11] Traité de paix signé à Londres le 17/30 mai 1913, entre la Bulgarie, la Grèce, le Monténégro, la Serbie et la Turquie. https://mjp.univ-perp.fr/traites/1913londres.htm (բեռնման օրը՝ 25․11․2025)․

[12] Kyriakidis, D. M. (2024). Between war and diplomacy (1913–1923): Greek military pedagogy and the evolution of the Greek army from the treaty of neuilly to the treaty of Lausanne. International Journal of Social Science, Management and Economics Research, 2(6), 156-177.

[13] Պայմանագրի համաձայն, թեև Իմվրոսը (Գյոքչեադա), Թենեդոսը (Բոզջաադա) կղզիները անցան Թուրքիային, սակայն տեղի հույն բնակչությանը շնորհվեց ինքնակառավարման լայն իրավունքներ։

[14] Treaty of Peace with Turkey Signed at Lausanne, July 24, 1923. From: The Treaties of Peace 1919–1923, Vol. II. https://wwi.lib.byu.edu/index.php/Treaty_of_Lausanne (բեռնման օրը՝ 25․11․2025)․

[15] Alexandris, A. (1980). Imbros and Tenedos: A study of Turkish attitudes toward two ethnic Greek island communities since 1923. Journal of the Hellenic Diaspora, 7(1), pp. 21-30.

[16] Foreign relations of the United States, 1946. Paris Peace Conference: documents Volume IV 1946․ p. 310. https://search.library.wisc.edu/digital/AGR5C2L4CSVBMO87 (բեռնման օրը՝ 25․11․2025)․

[17]Մանրամասն տե՛ս՝ Kriz Yönetimi Bütünleşik Özet Tablosu. Türk Dış Politikası Kriz Incelemeleri․ http://tdpkrizleri.org.tr/index.php/1974-1976-ege-denizi-krizi/1974-1976-ege-denizi-krizi-buetuenlesik-tablo (բեռնման օրը՝ 25․11․2025)․

[18] Жалоба Греции на Турцию․ Резолюция 395 (1976) от 25 августа 1976 года Совет Безопасности․ Организация Объединенных Наций․ https://docs.un.org/ru/S/RES/395(1976) (բեռնման օրը՝ 25․11․2025)․

[19] 1974–1976 Ege Denizi Kıta Sahanlığı Krizi. Türk Dış Politikası Kriz Incelemeleri․ http://tdpkrizleri.org.tr/ index.php/1974-1976-ege-denizi-krizi (բեռնման օրը՝ 25․11․2025)․

[20] Chronological lists of ratifications of, accessions and successions to the Convention and the related Agreements․ 23․09․2025․ https://inlnk.ru/JjPB3B (բեռնման օրը՝ 26․11․2025)․

[21] United Nations Convention on the Law of the Sea․ United Nations․ p. 49, 66. https://www.un.org/depts/ los/convention_ agreements/texts/unclos/unclos_e.pdf (բեռնման օրը՝ 26․11․2025)․

[22] Aksu, F. (2024). Türkiye–Yunanistan ilişkilerinde deniz yetki alanı uyuşmazlıkları. Avrasya İncelemeleri Dergisi, 13 (2), p.108.

[23] United Nations Convention on the Law of the Sea․ p. 27. https://www.un.org/depts/los/convention_ agreements/texts/unclos/unclos_e.pdf (բեռնման օրը՝ 27․11․2025)․

[24] Papadakis, K. (2018). The Greece–Turkey dispute in the Aegean and the ICJ sea border delimitation case of Ukraine–Romania: similarities and differences in a comparative perspective. European Quarterly of Political Attitudes and Mentalities, 7(3), p. 39․

[25] Background Note on Aegean Disputes․ Türkiye’s General Approach․ Ministry of Foreign Affairs of the Republic of Turkey. https://www.mfa.gov.tr/background-note-on-aegean-disputes.en.mfa (բեռնման օրը՝ 27․11․2025).

[26] Stavros Lygeros: Dendias in the footsteps of Kotzias – 12 Mile Territorial Waters: Rule or exception? SLPRESS, 25.08.2020, https://slpress.gr/english-edition/dendias-in-the-footsteps-of-kotzias-12-mile-territorial-waters-rule-or-exception/ (բեռնման օրը՝ 27.11.2025).

[27] Stavros Lygeros, նույն տեղում։

[28] Հոդված 121․ Կղզիների ռեժիմը․ 2. Բացառությամբ 3-րդ կետում նախատեսված դեպքի՝ կղզու տարածքային ծովը, հարակից գոտին, բացառիկ տնտեսական գոտին և մայրցամաքային ծանծաղուտը որոշվում են սույն Կոնվենցիայի՝ այլ ցամաքային տարածությունների նկատմամբ կիրառելի դրույթներին համապատասխան, 3. Այն ժայռերը, որոնք պիտանի չեն մարդու բնակության կամ ինքնուրույն տնտեսական գործունեության համար, չունեն ո՛չ բացառիկ տնտեսական գոտի, ո՛չ մայրցամաքային ծանծաղուտ: Տե՛ս՝ Ծովային իրավունքի միավորված ազգերի կազմակերպության կոնվենցիա. https://www.arlis.am/hy/acts/76633 (բեռնման օրը՝ 27․11․2025)։

[29] Սիմավորյան, Ա․ (2025). Իսրայել–Հունաստան–Կիպրոս ռազմավարական դաշինքի որոշ հարցերի մասին. ԱՌՎԱԿ հայկական վերլուծական կենտրոն. https://arvak.am/իսրայել-հունաստան-կիպրոս-ռազմավար/ (բեռնման օրը՝ 27․11․2025)։

[30] Turkish claims on demilitarising the Aegean Islands via Treaty of Lausanne are fake: Here’s why․ 16.09.2020, https://greekcitytimes.com/2020/09/16/turkish-claims-on-demilitarising-the-aegean-islands-via-treaty-of-lausanne-are-fake-heres-why/ (բեռնման օրը՝ 27․11․2025)․

[31] Նույն տեղում։

[32] Background Note on Aegean Disputes․ Türkiye’s General Approach․ Ministry of Foreign Affairs of the Republic of Turkey. https://www.mfa.gov.tr/background-note-on-aegean-disputes.en.mfa (բեռնման օրը՝ 27.11.2025).

[33] Տե’ս, օրինակ` Keser Ulvi, and Gökhan Ak. (2013). “Ege’de Yunanistan’ın Türk adaları: unutulmayanlar”: Motif Akademi Halkbilimi Dergisi 2: 146-166. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/288454 (բեռնման օրը՝ 27․11․2025)․

[34] “Adacıklar Osmanlı Mirası”, Cumhuriyet, 3 Haziran 1999, ss. 1-17. Մեջբերված` Fuat Aksu. Egemenliği antlaşmalarla devredilmemiş ada, adacık ve kayalıklar. Türk–Yunan İlişkileri, 17․12․2017, https://turkishgreek.org/ index.php/ikili-iliskiler/uyusmazliklar/ege-denizi-ne-iliskin-uyusmazliklar/egemenligi-devredilmeyen-ada-adac-k-ve-kayal-klar-sorunu (բեռնման օրը՝ 29․11․2025)․

[35] Former Deputy Foreign Minister Criticises Greek Government Over Aegean Concessions․ 12․06․2025, https://greekcitytimes.com/2025/06/12/greek-government-aegean/ (բեռնման օրը՝ 29․11․2025)․

[36] Terra nullius-ի վերաբերյալ մանրամասն տե՛ս` Nyangaga, J. O. (2022). The doctrine of occupation through “Terra Nullius” as a right of self-determination of peoples and the legal status of “Liberland” territory under international law. Beijing L. Rev., 13․ https://www.scirp.org/journal/paperinformation?paperid=115887 (բեռնման օրը՝ 29․11․2025)․

[37] Tsakonas, P. and Tournikiotis, A. (2003). Greece’s Elusive Quest for Security Providers: The Expectations-Reality Gap. Security Dialogue, 34(3), 309.

[38] Stergiou, A. (2022). The Greek-Turkish Maritime Dispute. Resisting the Future. Switzerland AG: Springer Nature. p. 55.

[39] Adam Michalski․ A thaw in Turkish-Greek relations․ Centre for Eastern Studies (OSW), 10․12․2023, https://www.osw.waw.pl/en/publikacje/analyses/2023-10-12/a-thaw-turkish-greek-relations (բեռնման օրը՝ 29․11․2025)․

[40] Charles Cohen․ Talks to resolve Greco-Turkish Aegean dispute on the table․ Euractiv, 25․11․2025, https://www.euractiv.com/news/turkey-says-ready-to-discuss-aegean-dispute-with-greece-for-safe-access/ (բեռնման օրը՝ 29․11․2025)․

[41] “In parting shot, Pompeo rebukes Turkey at NATO meeting”. Reuters, 03․12․2020, https://www.reuters.com/ world/parting-shot-pompeo-rebukes-turkey-nato-meeting-2020-12-03/ (բեռնման օրը՝ 29․11․2025)․

[42] Greece, France sign €2.9 bln naval deal․ 29.09.2021, https://www.ekathimerini.com/news/1168752/greece-france-sign-e2-9-bln-naval-deal/ (բեռնման օրը՝ 29․11․2025)․

[43] Ellen Knickmeyer․ Greece, US Expand Defense Pact in Face of Turkey Tensions․ Associated Press, 14․10․2021, https://www.usnews.com/news/politics/articles/2021-10-14/greece-us-expand-defense-pact-in-face-of-turkey-tensions (բեռնման օրը՝ 29․11․2025)․

[44] U.S. Forces Granted Access to 4 Additional Bases in Greece Under Expanded Deal․ Newsweek, 14․10․2021, https://www.newsweek.com/us-forces-granted-access-4-additional-bases-greece-under-expanded-deal-1639185 (բեռնման օրը՝ 05․12․2025)․

[45] Alexia Kefalas․ Les relations gréco-turques au plus mal․ Robert Schuman Foundation, 31.10.2022, https://www.robert-schuman.eu/questions-d-europe/645-les-relations-greco-turques-au-plus-mal (բեռնման օրը՝ 05․12․2025)․

[46] Russia Quotes Law of Sea to Calm Greek-Turkey Tension․ The Moscow Times, 26․11․2020, https://www.themoscowtimes.com/2020/10/26/russia-quotes-law-of-sea-to-calm-greek-turkey-tension-a71859 (բեռնման օրը՝ 05․12․2025)․

[47] Հունաստանում Չինաստանի տնտեսական քաղաքականության մասին ավելի մանրամասն տե՛ս՝ Johanna Mylonaki․ China in Greece: The Story of Piraeus and Beyond․ China Observers in Central and Eastern Europe (CHOICE), 26․11․2025, https://chinaobservers.eu/china-in-greece-the-story-of-piraeus-and-beyond/ (բեռնման օրը՝ 05․12․2025)․

[48] Տե’ս` Սիմավորյան, Ա. (2025). «Թուրքական մահիկ» և «չինական վիշապ». պայքար Աֆրիկայի համար. ԱՌՎԱԿ հայկական վերլուծական կենտրոն. https://arvak.am/աֆրիկա-չինաստան-թուրքիա/ (բեռնման օրը՝ 05․12․2025)․