ԱՌՎԱԿ կենտրոնի մեկնաբանությունը, 06.11.2024 թ.(1)
30.10.2024-ին Միացյալ Նահանգների հայերի ամենամեծ լոբբիստական կազմակերպությունը՝ Ամերիկայի Հայ դատի հանձնախումբը (ANCA), հայտարարեց, որ չի աջակցում ԱՄՆ-ի նախագահի թեկնածուներից և ոչ մեկին։ Ըստ կազմակերպության մամլո հաղորդագրության՝ ո՛չ հանրապետականները և ո՛չ դեմոկրատները չեն արդարացրել ամերիկահայերի սպասելիքները ազգային հարցի համատեքստում և չեն նպաստել ՀՀ-ի և Արցախի անվտանգությանը։ «Երկու կուսակցություններն էլ պատասխանատու են Ադրբեջանին զինելու, ցեղասպանությանը մասնակից դառնալու և Արցախից հրաժարվելու համար։ Նրանցից և ոչ մեկը որևէ կերպ չի հրաժարվել այս անխոհեմ, անպատասխանատու և ցեղասպան քաղաքականությունից»,– նշված է ANCA-ի հայտարարության մեջ:
Դժվար թե հնարավոր լինի ANCA-ի կարգի լոբբիստական կառույցի դեմարշը պայմանավորել ԱՄՆ-ի անցած տարիների քաղաքականությամբ, երբ նախ՝ Դ. Թրամփի վարչակազմի թողտվությամբ 2020 թ. Ադրբեջանը պատերազմ սկսեց Արցախում, իսկ հետո՝ Ջ. Բայդենի ղեկավարած դեմոկրատները 2023 թվականին անտեսեցին ԼՂՀ-ի բռնի լուծարումը: ANCA-ն տպավորիչ քաղաքական հիմքեր ունեցող կազմակերպություն է, և կարելի է ենթադրել, որ խոսքը ոչ թե Վաշինգտոնի իստեբլիշմենտի դեմ «վրդովմունքի» մասին է այն ամենի համար, ինչ այն արել է ոչ վաղ անցյալում, այլ՝ կառույցի մտավախության, որ անկախ այն բանից, թե ինչպիսին կլինի ներկայիս ընտրությունների արդյունքը, Միացյալ Նահանգները տարածաշրջանում կշարունակի ՀՀ ինքնիշխանությանը և անվտանգությանը սպառնացող քաղաքականություն: ANCA-ին հասած տեղեկատվության օբյեկտիվությունը Հարավային Կովկասում թե՛ հանրապետականների, թե՛ դեմոկրատների ապագա ծրագրերի վերաբերյալ կասկածից դուրս է՝ հաշվի առնելով կազմակերպության լայն կապերն ու վաշինգտոնյան շրջանակներից հստակ և գաղտնի տեղեկատվության հասանելիությունը: Իրականում այդ ծրագրերն արդեն քննարկվում են միջազգային փորձագիտական հանրությունում, ինչը վկայում է դրանց գաղտնիության մասնակի կորստի մասին։ Խոսքը Վաշինգտոնի՝ Հարավային Կովկասը (ՀԿ) իր գլոբալ ռազմավարության մեջ օգտագործելու ցանկության մասին է՝ բազմաբևեռ աշխարհի ձևավորումը կանխելու համար։ Հիմնական հարցն այն է, որ ԱՄՆ-ում իշխանության համար պայքարող քաղաքական ուժերը տարբեր տեսակետներ ունեն այս ռազմավարության առաջնահերթ քայլերի և, համապատասխանաբար, ՀԿ տարածաշրջանն իրենց գլոբալ խաղի մեջ ներգրավելու ուղիների վերաբերյալ։
Հայտնի է, որ, անվանապես Ք. Հարիսի կողմից առաջնորդվող դեմոկրատները կարծում են, որ Ռուսաստանի դեմ պայքարի գաղափարը պետք է լինի ԱՄՆ-ի՝ համաշխարհային առաջնորդությունը պահպանելու ռազմավարության առաջնագծում։ Այս առնչությամբ Հարավային Կովկասը դիտարկում են որպես այս առճակատման ևս մեկ հավանական ասպարեզ, որտեղից պետք է դուրս մղել Մոսկվային՝ անկայունության օջախներն ուղղակիորեն դեպի ՌԴ հարավային սահմանների պարագծով հետագա տեղափոխման նպատակով։ Այսպիսով, խոսքը, այսպես կոչված, «երկրորդ ճակատի» մասին է, որը ուկրաինական պատերազմի հետ մեկտեղ կոչված կլինի իր տրամաբանական ավարտին հասցնելու ՌԴ ռազմական և տնտեսական ներուժը սպառելու Արևմուտքի ռազմավարությունը. Ռուսաստանի Դաշնությունում իշխանական համակարգի քայքայում և «Պուտինի ռեժիմի» փոփոխություն ներսից:
Հարավկովկասյան և ռուս մի շարք վերլուծաբանների կարծիքով՝ դեմոկրատների համար Ռուսաստանի Դաշնությանը Հարավային Կովկասից հեռացնելու մեկ այլ, ոչ պակաս կարևոր, դրդապատճառ է Կենտրոնական Ասիայի (Միջին Ասիա) նկատմամբ ԱՄՆ-ի աճող հետաքրքրությունը։ Ուղղակի մուտքն այս տարածաշրջան և դրա նկատմամբ գերակայությունը Միացյալ Նահանգների գլխավորությամբ հավաքական Արևմուտքին խոստանում են մի շարք հավելյալ առավելություններ։ Դրանցից են Կենտրոնական Ասիայի երկրների հարուստ էներգետիկ և այլ հանածո ռեսուրսների շահագործումը, ՌԴ ռազմավարական խորությունը կազմող հսկայական անդրուրալյան և սիբիրյան տարածքներին մոտենալն և չինական «Մեկ գոտի, մեկ ճանապարհ» գլոբալ նախագծի հիմնական ուղիների վերահսկողությունը: Եվ, վերջապես, մուտքը նշված տարածաշրջան Վաշինգտոնին և նրա դաշնակիցներին թույլ կտա հաստատվելու Ռուսաստան–Հնդկաստան–Չինաստան «եռանկյունու» աշխարհագրական կենտրոնում, որը ձևավորվող «Գլոբալ Հարավի» կամ, այլ կերպ ասած, ԲՐԻԿՍ-ի երկրների համայնքի ողնաշարն է, որը մարտահրավեր է նետում միաբևեռ աշխարհի հայեցակարգին։ Սա, ընդհանուր առմամբ, դեմոկրատների գլոբալ գործողությունների ծրագիրն է, ովքեր կարծում են, որ աշխարհում ԱՄՆ-ի գերիշխանությունը պահպանելու համար նախ պետք է կենտրոնանալ «Ռուսական հարցի» լուծման վրա, որը ճանապարհ կբացի դեպի այլ խնդիրների համեմատաբար հեշտ լուծում։
Մինչդեռ, ըստ վերլուծաբանների, Դ. Թրամփն ու նրան սատարող Հանրապետական կուսակցության զգալի մասը, չվիճարկելով աշխարհում ԱՄՆ-ի գերակայության սպառնալիքի չեզոքացման անհրաժեշտության գաղափարը, առաջարկում են ռազմավարական առաջնահերթությունների այլ հաջորդականություն և գործողություններ: Այստեղ պետք է պարզաբանել, որ «Մոնրոյի դոկտրինան», որով առաջնորդվել է Դ. Թրամփն իր առաջին նախագահական ժամկետի նախընտրական արշավի ժամանակ, նրա կողմից այլևս չի համարվում ամերիկյան արտաքին քաղաքականության հիմնարար սկզբունք։ Նա գիտակցում է, որ արդի աշխարհակարգի անխուսափելի ապակենտրոնացման պայմաններում «Ամերիկան ամերիկացիների համար» հայեցակարգն ի վիճակի չէ Միացյալ Նահանգներին պահել այնպիսի դիրքերում, որոնք նրան ավելի քան մեկ դար ապահովել են համաշխարհային ռազմաքաղաքական և տնտեսական առաջնորդություն։ Այսուհետ կամ Վաշինգտոնը կմիջամտի աշխարհի բևեռացման գործընթացին, կամ առաջացող նոր բևեռները ԱՄՆ-ին հետևողականորեն դուրս կմղեն աշխարհի ազդեցության բոլոր ոլորտներից։ Այնուամենայնիվ, ի տարբերություն դեմոկրատների, Դ. Թրամփի թիմն առաջարկում է գործողությունների այլ հարացույց (պարադիգմ)՝ համարելով, որ առաջին բանը, որի վրա Վաշինգտոնը և նրա դաշնակիցները պետք է կենտրոնանան, դա Չինաստանի աճող ռազմաքաղաքական և տնտեսական հզորության խաթարումն է: Այս ծրագիրը ենթադրում է ոչ թե առճակատում Մոսկվայի հետ, որտեղից էլ, ըստ էության, սկսել են Միացյալ Նահանգները և Եվրամիությունը, այլ տրամագծորեն հակառակ ընթացք՝ ՌԴ հետ հարաբերությունների կայունացում՝ Մոսկվայի և Պեկինի միջև խորացող ռազմավարական գործընկերության ապամոնտաժման ակնկալիքով։ Այս հաջորդականությամբ հենց ՉԺՀ-ն պետք է առաջինը իր վրա զգա Արևմուտքի տնտեսական և ռազմաքաղաքական ճնշումը։ Մինչդեռ Ռուսաստանը գործողությունների այս հարացույցում ենթարկվելու է «փափուկ էքսպանսիայի», որի նպատակը, ինչպես և անցյալ դարի 90-ականներին, Ռուսաստանի Դաշնության քաղաքակրթական և տնտեսական ինտեգրումն է Արևմտյան աշխարհին։
Դ. Թրամփի և ամերիկյան իստեբլիշմենտի նրա կողմնակիցների նոր հայեցակարգի համաձայն, Չինաստանի «խաղաղեցման ռազմավարությունը» ներառում է գործողությունների երեք հիմնական ուղղություն: Առաջին. Խաղաղ օվկիանոսում ամերիկյան ռազմական ծավալապաշտության (էքսպանսիայի) խստացում և «Թայվանի ճգնաժամի» հետագա սրում: Երկրորդ՝ համաշխարհային տնտեսության ճարտարապետության վերանայում՝ Արևելյան Ասիայի կարևորագույն տեխնոլոգիական կենտրոնների և արդյունաբերական հզորությունների տեղափոխմամբ Արևմտյան կիսագունդ: Երրորդ. ՉԺՀ-ին զրկել ռեսուրսների բազայից և չինական անդրմայրցամաքային առևտրային նախագծերի երթուղիների վերահսկողությունից: Եվ հենց վերջին բաղադրիչի հետ է կապված Հարավային Կովկասի աճող դերը Թրամփի հետևորդների ծրագրերում։ Խոսքը Իրանի մասին է, որի իշխող վարչակարգի տապալումը հանրապետականները համարում են Չինաստանի աճող տնտեսական հզորությունը զսպելու և Եվրասիական մայրցամաքում դրա գերակայության հեռանկարները կասեցնելու բանալին։ Ներկա պահին Իրանը Արևելյան Ասիայի (ներառյալ Չինաստանի) էներգառեսուրսների հիմնական մատակարարն է, իսկ իր աշխարհառազմավարական դիրքի պատճառով հանդիսանում է նաև «Մեկ գոտի, մեկ ճանապարհ» և «Հյուսիս-Հարավ» համաշխարհային առևտրային և լոգիստիկ նախագծերի հիմնական շահառուներից մեկը: Այսպիսով, Իրանը առանցքային երկիր է Դ. Թրամփի՝ Չինաստանին զսպելու, ինչպես նաև Մերձավոր Արևելքում և Պարսից ծոցի տարածաշրջանում «նոր կարգ» հաստատելու դոկտրինում, որտեղ Միացյալ Նահանգները զգալիորեն կորցրեց իր նախկին դիրքերը Երկրորդ իրաքյան պատերազմից և, այսպես կոչված, «Արաբական գարունից» հետո:
Հանրապետականների ներկայիս առաջնորդը երբեք չի թաքցրել Իրանի հետ առճակատման իր մտադրությունները, և իր առաջին նախագահական ժամկետի ընթացքում հիմնականում իր իսկ քաղաքականության շնորհիվ սառեցվեց «միջուկային գործարքը», որը ապագայում պետք է օգներ թուլացնելու Թեհրանի և հավաքական Արևմուտքի միջև շուրջ կես դար տևած լարվածությունը։ Թրամփը եղել և մնում է «Իրանական խնդրի» ռազմական լուծման ջատագովը, որը, նրա կարծիքով, Իրանի՝ միջուկային տերություն դառնալը կանխելու միակ միջոցն է, որը թույլ կտա վերացնել ԱՄՆ-ի դաշնակից Իսրայելի համար «մուլոկրատական ռեժիմի» կողմից բխող սպառնալիքներն ու յուրացնելու այս երկրի հարուստ ռեսուրսները հօգուտ գլոբալ Արևմուտքի։ Նրա ծրագրերում առաջնահերթ տարբերակներից է համարվում իրանական պետականության ներկայիս տեսքով ապամոնտաժումը։ Դա ուղղակիորեն արձագանքում է Իսրայելի ղեկավարության աջ արմատականների խնդրանքներին, ինչը զգալիորեն մեծացնում է ամերիկա-իսրայելական մեծ հակաիրանական արշավի հնարավորությունները, եթե հանրապետականները հաղթեն ԱՄՆ ընտրություններում:
Հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ Թեհրանի դեմ արդյունավետ պատերազմն ի սկզբանե անհնար է առանց Հարավային Կովկասի ռազմավարական պլացդարմի օգտագործման, փորձագետները կանխատեսում են, որ եթե հակառակ թերահավատների կարծիքին հանրապետականները հաղթեն, ապա ԱՄՆ-ը կշարունակի Հարավային Կովկասում ուժերի հավասարակշռությունն ու դիրքավորումները ակտիվորեն փոխելու իր քաղաքականությունը: Կարելի է ակնկալել, որ Վաշինգտոնի նոր վարչակազմը պատրաստ կլինի Մոսկվային առաջարկել գործարք, ըստ որի՝ Ռուսաստանի Դաշնությունն Արևմուտքից կստանա Ուկրաինայի հարցում իր պահանջած զիջումները և, առնվազն, քաղաքական և տնտեսական պատժամիջոցների զգալի մեղմացում։ Փոխարենը նա ստիպված կլինի հեռու մնալ «Հարավային Կովկասի պլացդարմը» պատերազմի նախապատրաստելու Դ. Թրամփի և Բ. Նեթանյահուի մշակած ծրագրերից և, արդյունքում, հաշտվել Իրանի համար նախապատրաստված ճակատագրի հետ։ Թերևս դա հենց այն էր, ինչ նկատի ուներ Դոնալդ Թրամփը, ով 2022 թվականից ի վեր բազմիցս հայտարարել է, որ ինչ-որ բան ունի առաջարկելու Կրեմլին, որպեսզի Ուկրաինայում պատերազմն ավարտվի ընդամենը մեկ օրվա ընթացքում։
Այսպիսով, դեմոկրատների և հանրապետականների կողմից ԱՄՆ-ի գլոբալ գերիշխանությունը վերականգնելու ճանապարհին տրամագծորեն հակառակ գործողությունների պլանների և «առաջնահերթ մրցակիցների» միջև տարբերակող ընտրության պայմաններում երկու ճամբարները հավասարապես դիտարկում են Հարավային Կովկասը որպես աշխարհաքաղաքական հարթակ, որը պետք է ենթարկեցվի Արևմուտքին: Այսպիսով, Հարավային Կովկասը և դրա հետ մեկտեղ Կենտրոնական Ասիան, անկախ ԱՄՆ-ի ընտրությունների արդյունքից, կդառնան Վաշինգտոնի ռազմավարության՝ աշխարհում ապաբևեռացման գործընթացը ճնշելու կարևորագույն բաղադրիչը։ Եվ այս համատեքստում էական չէ, թե ում դեմ առաջինը կուղղվի Արևմուտքի հարվածը՝ ՌԴ-ի, թե ՉԺՀ-ի ու ԻԻՀ-ի դեմ։
Փորձագիտական վերլուծությունը բերում է վերջնական եզրահանգման, որ վերը նշվածը հաշվի առնելով՝ Ադրբեջանի և Թուրքիայի դերը ԱՄՆ-ի համար միայն բարձրանալու է՝ անկախ նրանից, թե ով կդառնա Սպիտակ տան տերը։ Անկարա–Բաքու օրգանական երկյակը ներդաշնակորեն տեղավորվում է ինչպես ՌԴ-ը ՀԿ-ից դուրս մղելու նախագծի, այնպես էլ Կենտրոնական Ասիա Արևմտյան ազդեցության ներմուծումը կեղծքաղաքակրթական (քվազիքաղաքակրթական) «Թուրան նախագծի» իրականացման միջոցով և Իրանին հարվածելու ծրագրում, որը Վաշինգտոնում համարվում է Պեկինի պոտենցիալ ֆորպոստը Մերձավոր Արևելքում և Կենտրոնական Ասիայում: Հետևաբար, երկու դեպքում էլ թուրք-ադրբեջանական դաշինքը կարող է հույս դնել ԱՄՆ-ի և դրանց գլխավորած կոալիցիայի նախապատվությունների վրա՝ հույս ունենալով վճարվել այն ռիսկերի համար, որոնք կրելու է ամերիկյան ծրագրերի իրականացման ժամանակ։ Իր աշխարհագրական դիրքի, աշխարհաքաղաքական նշանակության և Ալիևի ինքնավար ու կոռումպացված ռեժիմի հետ «փոխլրացման» պատճառով հավակնոտ Ադրբեջանը կատարելապես համապատասխանում է իրեն նախատեսվող «խոյի» գործառույթին՝ Չինաստանի և ՌԴ-ի՝ մերձավորարևելյան և Կասպից-սևծովյան ռազմավարությունը խորտակելու համար: Թուրքիան, իր հերթին, որպես «երկրորդ էշելոն» այս ծրագիրը կարող է հասցնել իր տրամաբանական ավարտին, «Գլոբալ Հարավի» ձևավորման տարածքը պառակտելով «Թուրան նախագծով» և զրոյացնելով Նոր աշխարհակարգի ասիակենտրոն մոդելի ներուժը։
Այս իրավիճակը նշանակում է, որ Բաքուն ԱՄՆ-ի գլխավոր գործընկերն է Հարավային Կովկասում, հատկապես Վրաստանի վերջին իրադարձություններից հետո, որի իշխանությունները Արևմուտքի հետ հարաբերություններում անցել են «անդառնալիության կետը»։ Մի շարք հայ փորձագետներ միանգամայն ողջամտորեն կարծում են, որ Արևմուտքի կողմից Վրաստանի փաստացի կորուստը նպաստում է հիպոթետիկ «Զանգեզուրի միջանցքի» աշխարհառազմավարական նշանակության աճին ԱՄՆ-ի, Մեծ Բրիտանիայի և Իսրայելի ծրագրերում՝ որպես Ադրբեջանը Թուրքիայի հետ կապող միակ ցամաքային ճանապարհ, ինչը կոչված է երաշխավորելու ինչպես հանրապետականների, այնպես էլ դեմոկրատների ռազմավարության իրականացումը։ Այս պայմաններում Սյունիքի նկատմամբ Հայաստանի ինքնիշխանությունը մեծ վտանգի տակ է, քանի որ խոսքը թուրք-ադրբեջանական երկյակի զավթողական նկրտումների և Արևմուտքի շահերի համընկման մասին է։ Լայն իմաստով, օրակարգում բուն Հայաստանի՝ որպես պետականության լուծարման սպառնալիքի առջև հայտնված միջազգային սուբյեկտի գոյության հարցն է։ Եզրակացությունը զուտ հիպոթետիկ է, սակայն, հաշվի առնելով, որ խաղի խաղադրույքների մակարդակն այլևս վեր է առանձին վերցված տարածաշրջանի մասշտաբներից, և խոսքը գլոբալ աշխարհաքաղաքական գործընթացների մասին է, Հայաստանի Հանրապետությունը պետք է պատրաստվի հոռետեսական սցենարների։
Այս կապակցությամբ Դ. Թրամփի 03.11.2024 թ.-ի ուղերձը Մեծի Տանն Կիլիկիո Արամ Ա կաթողիկոսին, որում ԱՄՆ-ի նախագահի թեկնածուն Արցախն անվանել է իր իսկական անունով և պատրաստակամություն հայտնել ապագայում աջակցելու հայությանը, դժվար թե մեծ հավատով ու լավատեսությամբ ընկալվի։ Ք. Հարիսի հետ հաղթելու գրեթե հավասար հնարավորությունների պայմաններում Թրամփի թիմը անհրաժեշտ է համարել ընտրությունների նախաշեմին դիմել հայ հոգևոր առաջնորդին, քանի որ ANCA-ի դիրքորոշման շնորհիվ նույնիսկ մի քանի տասնյակ հազարի հասնող հայերի ձայները կարող են ճակատագրական լինել հանրապետականների համար:
Շատ հատկանշական է, որ Թրամփը դիմել է ոչ թե ANCA-ին, Արցախի անվանական իշխանություններին, և նույնիսկ ոչ էլ Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսին, այլ Կիլիկիո տան հոգևոր հովվին՝ մի մարդու, որը թեև շատ հեղինակավոր է, սակայն քաղաքական կարգավիճակ չունի: Իսկ դա կարող է նշանակել, որ Դ. Թրամփը խուսափում է քաղաքական պատասխանատվությունից՝ խնդրելով իրեն աջակցել ամերիկյան ընտրություններում։ Հետևաբար, Արցախյան և, ընդհանուր առմամբ, Հայկական հարցի լուծման նրա իրական ծրագրերը, համենայն դեպս, էապես տարբերվում են նրանից, ինչ նա ներկայացրել է Արամ Առաջինին հղված իր ուղերձում։ Եվ այս խոսքերը ոչ այլ ինչ են, քան PR հնարք դեմոկրատների դեմ նախագահության համար կատաղի պայքարում։ Փաստորեն, «Հայկական հարցը» հետաքրքրում է Միացյալ Նահանգների երկու քաղաքական ճամբարներին այնքանով, որքանով այն մաս է կազմում աշխարհում առաջնահերթության նրանց գլոբալ ռազմավարությանը: Խնդիրը միայն այն է, թե արդյո՞ք հայկական ինքնիշխանությունը նպաստում է այս ծրագրերին, թե՞ դրանք նպատակ ունեն հարավկովկասյան փոքր երկիրը հեռացնելու պատմական մրցուղուց։
(1) Նյութի բնօրինակը (ռուս.) հրապարակվել է մեր կայքէջում 05.11.2024 թ.:
