ԱՌՎԱԿ կենտրոնի մեկնաբանությունը, 04.06.2024 թ.
Վրաստանում և Հայաստանում ներքին քաղաքական պայքարի ինտենսիվությունը տեղի է ունենում գրեթե համաժամանակյա, ինչը թույլ է տալիս խոսել Հարավային Կովկասի երկու հանրապետություններում իրադարձությունների միջև կապի մասին: Հաշվի առնելով այն փաստը, որ քննարկվող հարաբերակցությունը կապված է Թբիլիսիի և Երևանի ներքին հարցերի վրա միևնույն գլոբալ ուժերի ազդեցությամբ, կարելի է ենթադրել, որ արտաքին քաղաքականության նշված դերակատարները Հարավային Կովկասի ենթաշրջանում իրականացնում են գործընթացների կառավարման զուգակցված աշխատանք:
Վրաստանում և Հայաստանում տեղի ունեցող գործընթացների ալգորիթմները արտաքինից խիստ տարբեր են: Վրաստանում ընդդիմադիր ուժերի և հասարակության որոշակի հատվածի միջև պայքար է գնում իշխանությունների հետ՝ վերացնելու, այսպես կոչված, «Օտարերկրյա գործակալների մասին օրենքը», որն, իբր, երկրի «վերաժողովրդավարացման» համար հող է նախապատրաստում: Հայաստանում ընդդիմադիր շրջանակներն ու հասարակության լայն շերտերը պահանջում են երկրի ղեկավարության հրաժարականը՝ նրան մեղադրելով «պարտության», «ազգային շահերից շեղվելու» և «ազգային ինքնության հիմքերից» հրաժարվելու մեջ: Բողոքի շարժումների վեկտորները, դրդապատճառները և հայտարարված նպատակները տարբեր են՝ ընդհուպ մինչև հակադիր ուղղություններ ունեն, բայց ընթացող իրադարձություններին միավորում է դրանցում Արևմուտքի ներգրավվածության տրամաբանությունը:
Նախ, աչքի է ընկնում այն հանգամանքը, որ երկու դեպքում էլ ագրեսիվ տեղեկատվական արշավ է իրականացվում «անդրկովկասյան երկրների ներքին գործերին Մոսկվայի միջամտության» վերաբերյալ: Վրաստանում բողոքող ընդդիմությունը Կրեմլին անվանում է սկանդալային օրենքի պատվիրատու և ներկայիս իշխանություններին մեղադրում է Ռուսաստանի Դաշնության հետ դավաճանության և երկրի ղեկավարությունը «Պուտինի ռեժիմի» հովանու ներքո հանձնելու մեջ։ Հայաստանում իշխանությունները և իշխանամետ շրջանակները բողոքի շարժումը վերագրում են «Մոսկվայի բանսարկություններին» և ընդդիմադիրներին որակում՝ որպես ռուսական շահերը պաշտպանող «հինգերորդ շարասյուն»։ Ավելին, իշխանություններն, ի սկզբանե, մերժում են հասարակության կողմից իշխող կուսակցության քաղաքականությունից հասարակության դժգոհության՝ օտարերկրյա ուժերից չարտոնված լինելու հնարավորությունը:
Հատկանշական է, որ երկու դեպքում էլ պաշտոնական Մոսկվան դրսևորում է ընդգծված չեզոքություն և փորձում է հնարավորինս քիչ ու զգույշ արտահայտվել Վրաստանի և Հայաստանի գործընթացների վերաբերյալ։ Երկրորդ, տեղեկատվական դաշտում վրացական իշխանություններին պաշտպանելու կամ բողոքող հայկական ընդդիմությանն աջակցելու համար ՌԴ արդյունավետ կամ անուղղակի միջամտության հավաստի փաստեր չկան: Ռուսաստանի իշխանությունների համակրանքները, Վրաստանում և Հայաստանում որոշակի հասարակական և քաղաքական գործիչների նկատմամբ առկայության պարագայում, գոնե այս դեպքում չեն կարող դիտարկվել որպես իրադարձությունների ընթացքի վրա ազդող գործոն: Միևնույն ժամանակ, վրացական իշխանությունները և հայկական բողոքող հատվածը ընդգծված կերպով խուսափում են այնպիսի հռետորաբանությունից ու գործողություններից, որոնք կարող են անհերքելի հիմք դառնալ Մոսկվայի հետ քաղաքական համագործակցության մեջ իրենց մեղադրելու համար:
Այս ֆոնին կտրուկ տարբերվում է Արևմուտքի գործունեության ակտիվությունը, ինչը, մի կողմից, ստեղծում է Թբիլիսիի և Երևանի ներքին գործերին «Ռուսաստանի Դաշնության միջամտության մասին» նարատիվ, իսկ մյուս կողմից, բացահայտորեն ճնշում է գործադրում վրացական իշխանությունների վրա և աջակցություն ցուցաբերում Հայաստանի ղեկավարությանը: Հարավային Կովկասի հանրապետությունների ներքաղաքական գործընթացներում համաշխարհային ուժային կենտրոնների ներգրավվածությունն արծարծվում է վաղուց, և, այնուամենայնիվ, Վրաստանի օրինակն աննախադեպ է միջազգային հարաբերությունների նորմերի և պրակտիկայի տեսանկյունից:
Հայտնի է, որ 2024 թ. ապրիլի կեսերին Վրաստանի խորհրդարանում վերոնշյալ օրենքի ընդունման ընթացակարգը սկսելու կապակցությամբ մի շարք արևմտյան երկրներ, Թբիլիսիում սկսված բողոքի ակցիաներին զուգահեռ, լայնամասշտաբ քաղաքական, դիվանագիտական և տեղեկատվական-քարոզչական արշավ են սկսել Վրաստանի կառավարության և «Վրացական երազանք» կուսակցության դեմ: Սկսած 15.04.2024 թ-ից, երբ նախաձեռնությունը դրվեց առաջին ընթերցմամբ խորհրդարանական քվեարկության, և մինչ օրս, երբ օրենքն ուժի մեջ է մտել Վրաստանի նախագահ Ս. Զուրաբիշվիլիի կողմից դրված վետոն հաղթահարելուց հետո, արևմտյան երկրներից և ինտեգրացիոն կառույցներից տասից ավելի բարձրաստիճան պատվիրակություններ այցելել են Թբիլիսի: Բացի այդ, Եվրոպայից և ԱՄՆ-ից կառավարությունների և խորհրդարանների պատվիրակներ են ուղարկվել Թբիլիսի: Ըստ ԶԼՄ-ների, նրանք ոչ միայն պետք է համոզեին Վրաստանի իշխանություններին բանակցությունների ընթացքում հետ կանչել օրենսդրական նախաձեռնությունը, այլև իրենց ներկայությամբ, այդ թվում՝ բողոքի ակցիաներին մասնակցությամբ, ոգեշնչեին ընդդիմությանը պայքարն արմատականացնելու համար: Մոսկվայի հետ «Վրացական երազանք» կուսակցության ենթադրյալ «դավադրության» շեշտադրմամբ արևմտյան մամուլում տեղեկատվական հոսքերը հասել են աննախադեպ չափերի: Միևնույն ժամանակ, վրացական աղբյուրների համաձայն, ըստ պաշտոնական և ոչ պաշտոնական ալիքների, ամերիկյան և եվրոպական պաշտոնյաները համակարգված կերպով՝ ի ուշադրություն վրացական ղեկավարությանն էին ներկայացնում իրենց պատրաստակամությունը՝ Վրաստանի հետ դադարեցնելու ԱՄՆ-ի և ԵՄ-ի համագործակցության ծրագրերը, սառեցնելու ֆինանսական, նյութական և ռազմատեխնիկական օգնության տրամադրման պլանները, ինչպես նաև կրճատելու արդեն իսկ գոյություն ունեցող երկարատև ինտեգրման նախագծերը: Որոշակի փուլում հնչեցին սպառնալիքներ ինչպես անձնական, այնպես էլ ինստիտուցիոնալ պատժամիջոցներ կիրառելու և նախաձեռնելու Վրաստանի՝ որպես ժողովրդավարական առաջադեմ հանրապետության միջազգային կերպարից զրկելու գործընթաց: Թբիլիսիի վրա ճնշման քաղաքականության գագաթնակետը համարվում է 2024 թ. մայիսի 23-ի միջադեպը, երբ, ըստ Վրաստանի վարչապետ Ի. Կոբախիձեի խոստովանության՝ ԵՄ ընդլայնման և ինտեգրման հարցերով հանձնակատար Օլիվեր Վարհելին հեռախոսազրույցում «իրեն սպառնացել էր մահափորձով»։ Վարհելին հիշեցրել է Կոբախիձեին հրազենային ծանր վիրավորում ստացած Սլովակիայի վարչապետ Ռոբերտ Ֆիկոյին, ով ենթարկվել է մոլեռանդ ուլտրա-լիբերալի զինված հարձակման։ Ի. Կոբախիձեն հայտարարել է, որ գիտի, թե որ երկրի հետախուզությունն է կանգնած այս մահափորձի հետևում և ակնարկել է, որ ինքը նույնպես մահափորձի թիրախ է։
Հայաստանի պարագայում, արևմտյան կենտրոնները պաշտոնական հարթությունում ավելի զուսպ են և ցուցաբերում են չեզոքություն, ինչն, ըստ որոշ գնահատականների, կարելի է բացատրել ներկայիս իշխանությունների՝ իրավիճակը վերահսկողության տակ պահելու կարողությամբ: Ընդդիմություն–իշխանություն դիմակայության մեջ ստատուս-քվոն և ընդունելի տրամադրվածությունը պահպանելու համար բավական է, որ Արևմուտքը երկու ուղղությամբ աջակցի իշխող ուժերին: Նախ՝ իր վերահսկողության տակ գտնվող ԶԼՄ-ների և հասարակական կազմակերպությունների օգնությամբ նպաստի հասարակության մեջ հակառուսական տրամադրությունների ձևավորմանը։ Եվ երկրորդ՝ կանխի իրավապաշտպան կազմակերպությունների միջամտությունը ներքաղաքական գործընթացներին՝ նպատակ ունենալով քննադատել ցուցարարների դեմ իշխանության պայքարի հակաժողովրդավարական մեթոդները։ Հայաստանի իշխանությունների կողմից ներքաղաքական գործընթացների վերահսկողության աստիճանից և ընդդիմադիր ուժերի անբավարար համախմբվածությունից Արևմտյան կենտրոնների բավարարվածությունը վկայում է այն մասին, որ ո՛չ արևմտյան դեսպանությունները, ո՛չ էլ արևմտյան հանձնակատարները կապեր չեն փնտրում հայկական բողոքի շարժման հետ: Հաշվի առնելով ընդդիմադիր շրջանակների կողմից քարոզվող իշխանափոխության գաղափարի մոբիլիզացիոն և տեխնոլոգիական անբավարար «մշակվածությունը», նման շփումները՝ որպես բողոքի զանգվածների գործողությունները զսպելու միջոց, գոնե առայժմ, Արևմուտքի համար ավելորդ են թվում: ԱՄՆ-ը և ԵՄ-ն ձևացնում են, որ «չեն տեսնում» բողոքի շարժումը, ինչպես նաև Հայաստանում ներքաղաքական ճգնաժամի նշանները: Այնուամենայնիվ, դա չի խանգարում նրանց Հայաստանի իշխանությունների հետ արդյունավետ խորհրդատվական աշխատանքներ անցկացնել ստվերային մակարդակում: Հատկանշական է, որ ՀՀ ներկայիս իշխանությունների հետ արևմտյան կենտրոնների աշխատանքի զգալի, գուցեև՝ հիմնական մասը իրականացվում է հատուկ ծառայությունների խողովակներով: Դժվար է գնահատել ԿՀՎ փոխտնօրեն Դեյվիդ Քոհենի՝ 2024 թ. մայիսի 21-ին Հայաստանի ներքաղաքական օրակարգից դուրս այցը Երևան: Սակայն, այս դեպքում, ամերիկյան հետախուզության ղեկավարի տեղակալի այցը Հայաստան պետք է դիտարկել հարավկովկասյան գործընթացների ավելի լայն համատեքստում, քանի որ դա, ակնհայտորեն, Հայաստանի ղեկավարության և ԿՀՎ-ի ու MI6-ի ղեկավարներ Ուիլյամ Բերնսի և Ռիչարդ Մուրի Երևանում, Բրյուսելում և Լոնդոնում հանդիպումների շարքի շարունակությունն է։
Այսպիսով, համառոտ վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ հավաքական Արևմուտքը միաժամանակ համակարգված աշխատանք է տանում Հայաստանում գործող իշխանությունների պահպանման և արտաքին քաղաքական վեկտորի ընտրության հարցում Վրաստանի «անկախությունը սահմանափակելու» ուղղությամբ:
Միջազգային անկախ փորձագետների ճնշող մեծամասնության կարծիքով, Հարավային Կովկասում ԱՄՆ-ի և ԵՄ-ի համատեղ գործողությունների գործընթացը ամենաուղղակիորեն կապված է ուկրաինական իրադարձությունների և Ռուսաստանի ու Իրանի ռազմավարական մերձեցման հեռանկարի հետ, ինչին ակտիվորեն աջակցում է Չինաստանը։ Արևմուտքում հստակ պատկերացում կա, որ Մոսկվայի և Թեհրանի միջև դաշինքը թելադրված է բնական հանգամանքներով և արևմտյան ազդեցության առաջխաղացումը Բալթիկ–Սև ծով–Պարսից ծոց առանցքի երկայնքով դեպի Եվրասիայի մայրցամաքային խորքերը արգելափակելու փոխադարձ շահագրգռվածությամբ: Այս ծրագրի հետ փոխկապակցված է նաև Հյուսիս–Հարավ, Արևմուտք–Արևելք («Միջին ուղի») լոգիստիկ նախագծերի ճակատագիրը, ինչպես նաև Կենտրոնական Ասիայի երկրների էներգետիկ ուղիների անցկացման և հանածո պաշարների բազայի զարգացման հեռանկարները: ՌԴ–ԻՀԻ ձևավորվող մերձեցման և ՉԺՀ-ի կողմից այս գործընթացի անմիջական աջակցության լույսի ներքո՝ ռուսաստանյան ազդեցության ապաակտիվացումը Հարավային Կովկասում և հարավկովկասյան հանրապետությունների դուրսբերումը Մոսկվայի հետ դիմակայության առջևի գիծ Արևմուտքի առաջնահերթ խնդիրն է՝ միտված առաջ ընկնելու և խափանելու Եվրասիական տերությունների խաղը: Թուրքիայի դրդմամբ և առանց ներքին ցնցումների՝ «Հարավկովկասյան սեպին», որի մաս պետք է դառնա նաև Ադրբեջանը, մոտ ապագայում, կոչ է արվելու չեզոքացնել ռուս-իրանական դաշինքի աշխարհագրորեն ամբողջական կառուցվածքը և կտրելու վերոնշյալ աշխարհառազմավարական առանցքը:
Այս մեծ խաղում կողմերի ծրագրերը հիմնված են գլոբալ հակառակորդների ռացիոնալ հաշվարկների վրա: Սակայն, ընդունված ավանդույթի համաձայն, Հարավային Կովկասի հասարակությունների դեպքում հարցը տեղափոխվում է իրականության հուզական և գաղափարական ընկալման տիրույթ, ինչը հանգեցնում է համաշխարհային դերակատարների շարժառիթների նենգափոխմանը: Սա հատկապես պերճախոսորեն արտահայտվում է հարավկովկասյան տարածաշրջանում արևմտյան ազատական ինստիտուտների աշխատաոճով, որոնք թաքցնում են իրենց գործողությունների առօրյա, սառը պրագմատիկ նպատակները ազատականության՝ «խաղաղություն», «բարեկեցություն», «ազատություն», «ինքնիշխանություն» և այլն, գաղափարական արժեքների շղարշի հետևում։ Տվյալ դեպքում այդ արժեքների համապիտանի հակառակորդի դերը, որի համար «պայքար է տարվում», վերապահված է Ռուսաստանին՝ իր «նեոիմպերիալիստական ծրագրերով»: Հատկանշական է, որ Վրաստանի իշխանությունների և Հայաստանի ընդդիմության հետ արևմտյան բարձրաստիճան պաշտոնյաների պայքարը ընթանում է Մոսկվայի հետ հարաբերությունների սրման նույն տրամաբանությամբ, քանի որ, ըստ երևույթին, հենց հակառուսական նարատիվներն են, որ կարող են կապել Արևմուտքի հակասական թվացող գործողությունները Թբիլիսիում և Երևանում: Այս տրամաբանությամբ Հայաստանում իշխանամետ լրատվամիջոցներն ու փորձագիտական շրջանակները «բարոյական աջակցություն են ցուցաբերում Վրաստանի ցուցարարներին»։ Մինչդեռ վրացական արևմտամետ ընդդիմությանը խորհուրդ է տրվում իր ընտրազանգվածում համակրանք առաջացնել Հայաստանի ներկայիս իշխանությունների նկատմամբ և մերժել ազգային ուժերի դիրքորոշումը:
Չնայած դրանց համաժամանակյա առաջացմանը, երկու հարևան երկրներում քաղաքական գործընթացների մեկ այլ ուշագրավ հատկանիշը նրանց ժամանակագրական հեռավորությունն է «խնդրի էվոլյուցիայի» առումով։ Ըստ էության, Հայաստանը գտնվում է դեպի Արևմուտք քաղաքական-գաղափարական վերակողմնորոշման փուլում, մինչդեռ Վրաստանն այս փուլն անցել է գրեթե երկու տասնամյակ առաջ և այժմ թևակոխում է «շրջադարձի» և սեփական, ինքնուրույն ուղին որոշելու փորձի ժամանակաշրջան: Վրաստանի փորձը հուշում է իշխանությունում իր քաղաքական վերնախավին ու դրա շուրջ եղած հասարակական հատվածներին, որ ԽՍՀՄ փլուզման հետ կապված օբյեկտիվ, իներցիոն գործընթացների արմատական չընդունումը և անցյալի պատմական ու քաղաքական ժառանգությունից «միանգամից» ազատվելու ձգտումը հղի են հակառակ ծայրահեղության մեջ ընկնելու վտանգով: 2008-ի օգոստոսի իրադարձությունները, որոնք հանրապետությունը հասցրեցին կործանման եզրին, երկու ինքնավարությունների վերջնական կորուստը (Աբխազիա, Հարավային Օսիա), երրորդի (Աջարիայի) սողացող թրքացումը, երկրի բնիկների արտաքսումը, մրցակցային տերությունների թատերաբեմ դառնալու գոյութենական վտանգը և հարակից այլ խնդիրները հանրապետությունը հասցրեցին Արևմուտքի համապարփակ հովանավորության արդյունքները վերաիմաստավորելուն, ինչն էապես ամբողջությամբ ոչնչացրեց հարավկովկասյան պետության արտաքին քաղաքական անվտանգության հավասարակշռությունն ու զսպման համակարգը։ Անցյալ դարի 90-ականների սկզբի պատերազմից և երկրում քաղաքացիական բախումներից հետո Վրաստանն անցավ փաստացի ռուսական հովանավորության տասնամյակ: Բայց այն դարաշրջանը, որը հաջորդեց 2003 թ. «Վարդերի հեղափոխությանը» և նշանավորվեց «Արևմտյան վեկտորի» ամբողջական ընդունմամբ, նույնպես չփրկեց հանրապետությանը տարածքային խնդիրներից կամ անկայուն մրցակցային տարածաշրջանում ինքնիշխանության երաշխավորված պահպանման խնդրից։
Ելնելով վերոգրյալից, վրացական իշխանությունների նախաձեռնությունը պետք է մեկնաբանել որպես իրենց սեփական փորձով առաջնորդված և անցյալի սխալ հաշվարկները հաշվի առած իշխող վերնախավի տրամաբանական փորձ՝ վերականգնելու բոլոր համաշխարհային և տարածաշրջանային դերակատարների հետ հարաբերությունների հավասարակշռությունը: Դրա համար էլ այս փուլում, ելնելով առկա հնարավորություններից՝ հանրապետությանն անհրաժեշտ է չեզոքացնել քաղաքական շրջանակների և հասարակության վրա արևմտյան չափազանց մեծ ազդեցությունը, որը որոշվում է բազմաթիվ գործոններով և լայն գործիքակազմով: «Օտարերկրյա գործակալների մասին» օրենքը հակաքայլերից միայն մեկն է, բայց, ըստ երևույթին, այս փուլում ամենակարևորն է, քանի որ այն ապահովում է երկիր մուտք գործող ֆինանսական հոսքերի թափանցիկությունը, քաղաքական տրամադրություններ և գործընթացներ ստեղծելու համար, ինչպես նաև բացահայտում է դրսից եկած շահերի և երկրի ներսում հասարակական-քաղաքական պատվերներ կատարողների մանրակրկիտ կառուցված ընդարձակ ցանցը: Հարավկովկասյան այս հանրապետության վրա ԱՄՆ-ի և ԵՄ-ի կողմից բազմաստիճան ներգործության և ազդեցության համակարգի իրական մասշտաբները կյանքի կոչելու համար հարկավոր է միայն մեջբերել Վրաստանում իրենց գործունեության համար արտերկրից գումար ստացող թվով մոտ 10.000 (!) արևմտյան ՀԿ-ների մասին երկրի վարչապետ Իրակլի Կոբախիձեի վկայությունը: Այս կազմակերպությունների մասնագիտացման գնահատումն ու ցուցակագրումը, ինչպես նաև Վրաստանում ներքաղաքական գործընթացների և հասարակական տրամադրությունների վրա Արևմուտքի ազդեցության այլ մեթոդների հիշատակումը, դուրս են այս հրապարակման շրջանակներից, սակայն, միայն վերը նշված թիվը բավական է արևմտյան հանրության գործողությունների շրջանակը և վրացական պետության հասարակական-քաղաքական հյուսվածքի ներթափանցման աստիճանը ցույց տալու համար:
Այս ֆոնին տրամաբանական չէ Վրաստանի ղեկավարության՝ հանրապետության նկատմամբ ինքնիշխան վերահսկողությունը վերականգնելու վճռականությունն անվանել «հետդարձ ժողովրդավարական արժեքներից» և «ընթացք դեպի ամբողջատիրություն»։ Ընդ որում, հաշվի առնելով այն փաստը, որ պաշտոնական Թբիլիսին ոչ մի կերպ մտադիր չէ սեփական նախաձեռնությամբ հրաժարվել դեպի Արևմուտք ինտեգրման՝ որպես իր համար ընդունելի միակ պատմական և քաղաքակրթական ուղուց: Այլ հարց է, որ Թբիլիսիի կողմից տասնամյակներ շարունակ փայփայված եվրո-ամերիկյան պատմական վեկտորի իդեալականացված ընկալումն իրականում ստվերվում է այն գիտակցմամբ, որ իր համար պատրաստվել է բուֆերային «գորշ գոտու» գործառույթ, որը հեշտությամբ կարող է արժանանալ նույն ճակատագրին, ինչին արժանացավ, օրինակ՝ Ուկրաինան: Նման իրավիճակում ոչ մի անբնական և, հատկապես, «հակաժողովրդավարական» բան չկա պաշտոնական Թբիլիսիի պահվածքում, որը երեք տասնամյակ փորձություններից հետո վերադառնում է իր սուբյեկտայնության գիտակցմանը և աշխարհաքաղաքական կոորդինատների չափազանց բարդ համակարգում անվտանգության հավասարակշռություն գտնելու բնական իրավունքին։
Վրաստանը՝ հսկայական ջանքեր գործադրելով, փորձում է դուրս գալ պայմանականորեն «հետխորհրդային հանրապետությունների համընդհանուր ազատականացման ծրագիր» կոչվող ծուղակից, մինչդեռ ներկայիս հայկական ուղեգիծը տանում է դեպի այս «ծուղակ», ինչը պայմանավորված է «ռուսական հովանավորությունից» ազատվելու մղումնային ցանկությամբ: Հարցը պարզագույն գնահատական տալու մեջ չէ. քաղաքական և քաղաքակրթական ինտեգրումն ուժի այս գլոբալ կենտրոններից որին է առավել համահունչ հարավկովկասյան երկու հանրապետությունների ժողովուրդների և հասարակությունների արժեքային համակարգին և ապագայի տեսլականին: Հարցն այն է, որ անտագոնիստական վեկտորների ընտրության մշտական կտրուկ պոռթկումները նպաստում են փոքր երկրների ինքնիշխանության և կենսունակության մեխանիզմների կործանմանը։ Դրա վառ ապացույցն է ներքաղաքական ցնցումների, համակարգային ճգնաժամի, աստիճանաբար անկման և տարածքային կորուստների փորձառությունը, որն անխուսափելիորեն բաժին է ընկնում Թբիլիսիին և Երևանին՝ համաշխարհային ուղենիշները կտրուկ վերանայելու յուրաքանչյուր փորձի պարագայում:
