Մերձավոր Արևելքի ապաքրիստոնեացումը

ԱՌՎԱԿ կենտրոնի մեկնաբանությունը, 14.06.2025

1. Ներածություն 

Մերձավոր Արևելքում աշխարհաքաղաքական վերաբաշխման գործընթացները, որոնք սկիզբ էին առել 2003 թ. մարտին ԱՄՆ-ի կողմից Իրաք ներխուժմամբ, հանգեցրին բազմաթիվ անկանխատեսելի հետևանքների: Առավել նշանակալի և մտահոգիչ արդյունքներից մեկը տարածաշրջանի ապաքրիստոնեացման աճող երևույթն էր։ Հակասական է, որ Արևմուտքի «նոր խաչակրաց արշավանքը», որն իրականացվում էր «գլոբալ իսլամական ահաբեկչության դեմ պայքարի» կարգախոսներով, իրականում խախտել է կրոնական հանդուրժողականության և միջկրոնական բազմակարծության ավանդական հավասարակշռությունը: Դա հանգեցրեց հակաքրիստոնեական գաղափարախոսությանը միտված արմատական իսլամիստական շարժումների ակտիվության կիզակենտրոնի տեղափոխմանը Կենտրոնական Ասիայից (օրինակ՝ Աֆղանստան, Պակիստան) դեպի Առաջավոր Ասիա։

Տարածաշրջանի՝ Արևմուտքի կողմից նախաձեռնված վերակազմակերպման երկրորդ ալիքը, որը հայտնի է որպես «Արաբական գարուն», նույնպես ոչ պակաս տարիմաստ հետևանքներ ունեցավ։ Մերձավոր Արևելքի և Մաղրիբի «ավտորիտար արաբական երկրների» հայտարարված ժողովրդավարացման փոխարեն այն հանգեցրեց դրանց խորը ապակայունացմանը և իսլամական մեծամասնության անհանդուրժողականության սրմանը փոքրաթիվ քրիստոնեական խմբերի և համայնքների նկատմամբ։

2. Պատմական համատեքստ և նախաինտերվենցիոն իրավիճակ

Մինչ Արևմուտքի ակտիվ միջամտությունը Մերձավոր Արևելքի անվտանգության ճարտարապետությանը, իսլամական ժողովրդավարությունները (Թուրքիա, Լիբանան), միապետությունները (Սաուդյան Արաբիա, ԱՄԷ և այլն), աստվածապետական (Իրան) և ավտորիտար վարչախմբերը (Իրաք, Սիրիա, Եգիպտոս և այլն) համեմատաբար արդյունավետորեն աջակցում էին կրոնական բազմակարծությանը: Սա համապատասխանում էր Մերձավոր Արևելքի ավանդական մոդելին՝ մահմեդական և քրիստոնեական համայնքների փոխլրացման և խաղաղ գոյակցության հոլովույթին այն տարածքում, որտեղ ծնվել են, այսպես կոչված, «Աբրահամյան պաշտամունքները»։

Մինչև Արևմուտքի արմատական միջամտությունը Մերձավոր Արևելքում գրեթե ոչ մի հակամարտություն, լինի դա միջպետական առճակատում, թե քաղաքացիական պատերազմ, գործնականում չի շոշափել քրիստոնեական համայնքների շահերը: Այս համայնքները, լինելով առավելագույնս ապաքաղաքական, նախընտրում էին նորմալ հարաբերություններ կառուցել գործող համակարգերի հետ և հարմարվել դրանց քաղաքական վերափոխումներին։ Օրինակ, Իրանում իսլամական հեղափոխությունը (1979 թ.) գործնականում գրեթե չանդրադարձավ քրիստոնյա փոքրամասնությունների (հայեր, ասորիներ, վրացիներ) հիմնարար իրավունքների և ազատությունների վրա։ Չնայած նոր հոգևոր կարգը նպաստեց քրիստոնյա բնակչության զանգվածային արտահոսքին, դա ավելի շատ պայմանավորված էր աշխարհիկ համակարգի վերացման իրենց մերժմամբ, քան նպատակային հալածանքներով: Նմանատիպ շարժառիթն արտագաղթի է մղել նաև զգալի թվով մահմեդականների, տարբեր հաշվարկներով՝ 2–5 մլն իսլամադավան իրանցիների:

Իրաքում և Սիրիայում բաասական վարչախմբերը (1960-ականներից), դավանելով պանարաբիզմի և արաբական սոցիալիզմի գաղափարախոսությունը, ձգտում էին չխախտել փխրուն հավասարակշռությունը քրիստոնեական համայնքների հետ հարաբերություններում՝ գիտակցելով դրանց էական նշանակությունն իրենց երկրների տնտեսական և ֆինանսական զարգացման գործում: Եգիպտոսի և Թուրքիայի քրիստոնյաները նույնպես վայելում էին իշխանությունների բավականին հանդուրժողական քաղաքականությունը և հասարակության բարեհաճ վերաբերմունքը՝ հաշվի առնելով նրանց ձգտումները դեպի արևմտյան աշխարհիկ քաղաքակրթական մոդելը և ագրեսիվ քաղաքական իսլամի այն ժամանակվա թույլ դրսևորումները։ Առավել հարմարավետ էր փոքր քրիստոնեական համայնքների դիրքն արաբական միապետություններում (ԱՄԷ, Քուվեյթ և այլն), որտեղ քաղաքական կայունությունը և իշխանության ուժեղ ուղղահայացը քրիստոնեական համայնքներին պայմաններ էին ապահովում ժողովրդագրական աճի և բարեկեցության համար:

Կրոնական անհանդուրժողականության ամենամեծ խնդիրներն իր վրա զգացել է Լիբանանը, որտեղ քաղաքացիական պատերազմի (1975–1990 թթ.) արդյունքում տասնյակ հազարավոր քրիստոնյաներ, հիմնականում՝ մարոնիտներ, ենթարկվել են ներքին տեղահանության, զրկվել ունեցվածքից, ենթարկվել բռնության: Սակայն սխալ է լիբանանյան իրադարձությունները դիտարկել քրիստոնյաների հանդեպ անհանդուրժողականության հողի վրա բռնկված կրոնական առճակատման լույսի ներքո։ Դա հակամարտություն էր տարբեր կուսակցությունների և էթնո-դավանական խմբերի (մարոնիտ քրիստոնյաներ, շիաներ, դրուզներ, տեղական սուննի կլաններ, պաղեստինցի վերաբնակներ, սիրիական ուժեր) միջև, որոնք ձգտում էին վերահսկել երկրի քաղաքական իշխանությունը և ֆինանսատնտեսական ռեսուրսները: Լիբանանի քրիստոնյաներն այդ վերաբաշխման լիիրավ մասնակիցներն էին՝ իրենց վրա լիարժեք զգալով «բոլորի դեմ պատերազմի» ծանրագույն հետևանքները:

3. Քրիստոնյա բնակչության արտահոսքի
   դինամիկան մինչև 2003 թվականը

Մերձավոր Արևելքի երկրների վիճակագրական տվյալների վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ 20-րդ դարի վերջին տարածաշրջանի երկրների մեծ մասի քրիստոնեական համայնքները վայելում էին քաղաքական համակարգերի բարեհաճությունը: Ընդհանուր առմամբ, ընդունված քաղաքացիական իրավունքներից բացի, նրանք ունեին մասնակի ներհամայնքային իրավական և վարչական ինքնավարություն (Իրան), քվոտավորված ներկայացվածություն օրենսդիր և գործադիր իշխանություններում (Լիբանան, Իրան) և հաստատութենականորեն պաշտպանված էին «տիտղոսավոր» իսլամական խմբերի ոտնձգություններից:

Վիճակագրությունը վկայում է, որ այդ ժամանակահատվածում Մերձավոր Արևելքից դեպի Արևմուտք (Արևմտյան Եվրոպա, ԱՄՆ) քրիստոնյաների արտահոսքի դինամիկան այնքան էլ չէր տարբերվում հետխորհրդային քրիստոնեական երկրներից, Արևելյան Եվրոպայից և Լատինական Ամերիկայի պետություններից նույն ուղղությամբ բնակչության տեղաշարժի ցուցանիշներից: Սա ցույց է տալիս Մերձավոր Արևելքի քրիստոնյաների արտահոսքի դրդապատճառների առավելապես ապաքաղաքական բնույթը՝ կապված սոցիալ-տնտեսական և ավելի առաջադեմ մտավոր-քաղաքակրթական միջավայրում հաստատվելու նրանց մտադրության հետ։ Նշված ժամանակահատվածում առանձին երկրներից քրիստոնյաների ազդակային արտահոսքը պայմանավորված էր տարածաշրջանային պատերազմների և քաղաքացիական դիմակայությունների պատճառով անվտանգության պակասով (1975–1990 թթ. Լիբանանի քաղաքացիական պատերազմ, 1980–1988 թթ. Իրան-Իրաքյան պատերազմ, 1990 թ. իրաքյան բանակի ներխուժումը Քուվեյթ և այլն): Այսպիսով, անհնար է խոսել տարածաշրջանում քրիստոնյաների նկատմամբ նպատակաուղղված հալածանքների մասին, որոնք պայմանավորված են կրոնական անհանդուրժողականությամբ և իսլամական գաղափարախոսության գլոբալ արմատականացմամբ` մինչև 21-րդ դարի սկիզբը։ 

4. Ապաքրիստոնեացումը 2003 թվականից հետո.
   երկրների գործերի փաթեթները

Գլոբալ արմատականացման և, որպես հետևանք, ապաքրիստոնեացման ուժեղացման պայմանական մեկնարկային կետը կարելի է անվանել 2003 թվականին Արևմտյան կոալիցիայի կողմից Իրաք կատարած ներխուժման ամսաթիվը։ Սադամ Հուսեյնի վարչախմբի տապալումը, որը համարվում էր արաբական աշխարհում աշխարհիկության հենասյունը և Մերձավոր Արևելքում աշխարհաքաղաքական վերափոխումների գերիշխող գործոն համարվող քաղաքական իսլամի ձևավորման ճանապարհին գլխավոր զսպող գործոնը, տարիմաստ է, բայց նպաստեց իսլամիզմի աճին: Ս. Հուսեյնը «Ալ-Քաիդայի» հիմնական թշնամիներից մեկն էր, սակայն հենց նա դարձավ Արևմուտքի գլխավոր հարձակման թիրախը։

Միասնական աշխարհիկ Իրաքի փաստացի փլուզումը ոչ միայն չկարողացավ զսպել իսլամիզմի աճը, այլև հող նախապատրաստեց առավել արմատական իսլամական խմբավորումների ի հայտ գալու և ողջ Մերձավոր Արևելքում ջիհադի գաղափարների տարածման համար: Իրաքը նպաստավոր միջավայր դարձավ «համիսլամիստական հրեշին» դաստիարակելու համար՝ ՆԱՏՕ-ի ագրեսիայի հետևանքով առաջացած արևմտյան քաղաքակրթության հանդեպ ատելության, բնակչության սոցիալական աղետալի վիճակի և զենքի աննկատ զինանոցների պատճառով: Այս պայմաններում օրինաչափ դարձավ ԻԼԻՊ-ի նման կազմակերպությունների ի հայտ գալը, որոնք հիմնված էին բանակային կադրերի և գաղտնի կառույցների աշխատակիցների վրա, որոնք նոր գաղափարական հոլովույթ էին փնտրում հակաարևմտյան ռևանշիզմի համար։

4.1. Իրաք 

Իրաքի քրիստոնեական համայնքները մեծ վտանգի տակ են հայտնվել ոչ միայն իսլամիստական զինված խմբավորումների ուղղակի հարձակումների, այլ նաև հասարակական միջավայրում մթնոլորտի ընդհանուր փոփոխության և նախկինում հանդուրժողականություն ցուցաբերած գերակշռող մահմեդականների կողմից անբարյացակամ վերաբերմունքի տարածման պատճառով: Արձանագրվել են տեղի մահմեդականների կողմից քրիստոնյա բնակչության թալանի և ահաբեկման դեպքեր։ Մշտական վտանգի, հասարակական անառողջ միջավայրի, սոցիալական ծանր պայմանների և հեռանկարների անորոշության պայմաններում  քրիստոնեական խմբերի արտահոսքն Իրաքից կանխորոշված էր: Բաց աղբյուրների տվյալներով՝ մինչև Պարսից ծոցի առաջին պատերազմը (1990–1991 թթ.) Իրաքում հաշվվում էր մինչև 1,5 մլն քրիստոնյա (խալդո-ասորիներ, կաթոլիկ ասորիներ, Արևելքի ավանդական ասորական եկեղեցու հետևորդներ, հայեր և այլն): 2003 թվականին Արևմտյան կոալիցիայի Իրաք ներխուժման նախօրեին նրանց թիվը կրճատվել է մինչև 800.000 մարդ։ Մինչև 2024 թվականը իրաքցի քրիստոնյաների ընդհանուր թիվը կազմում էր ոչ ավելի, քան 250.000 մարդ: Մոտ 500.000 մարդ լքել Է Իրաքը միայն ԻՊ ահաբեկչական գործունեության առաջացման և ծավալման շրջանում (2014-ին՝ 125.000): Վիճակագրությունը ցույց է տալիս, որ նույնիսկ ԻԼԻՊ-ի վերացումից հետո Իրաքից քրիստոնյաների արտահոսքի տեմպերը չեն նվազել։ Արտահոսքի դինամիկան վկայում է, որ 5-10 տարի հետո արաբական այս երկրի տարածքում քրիստոնյա բնակչություն գրեթե չի մնա։ Վերջին տարիներին այնտեղ զոհվել է 2000 քրիստոնյա (ներառյալ 17 քահանա) և ոչնչացվել Բաղդադի և Մոսուլի շուրջ 70 տաճար։ 

4.2. Սիրիա

Նմանատիպ իրավիճակ է նաև հարևան Սիրիայում, որտեղ քրիստոնեական համայնքների ներկայությունը պատմական խոր արմատներ ունի։ Միայն 2013-ին քաղաքացիական պատերազմից ծվատված երկրում կրոնական ատելության հողի վրա սպանվել է մոտ 1200 քրիստոնյա, ավերվել և թալանվել է ավելի քան 60 եկեղեցի: Տարբեր դավանանքների շուրջ 500.000 քրիստոնյաներ (հայեր, քաղկեդոնացի սիրիացիներ, կաթոլիկներ, նեստորականներ և այլն) լքել են Սիրիան։ Բաշար ալ-Ասադի վարչախմբի տապալումից և իսլամիստական գաղափարներով դաստիարակված ավազակախմբերից կազմված ընդդիմադիր կոալիցիայի իշխանության գալուց հետո Սիրիայի քրիստոնյաների համար իրավիճակն ավելի է բարդացել, իսկ նրանց անվտանգության հարցը գոյութենական բնույթ է ստացել։

4.3. Եգիպտոս

Միջազգային իրավապաշտպան կազմակերպությունների տվյալներով՝ 2013-ին Եգիպտոսը լքել է մոտ 13.000 ղպտի քրիստոնյա, որոնք ավանդաբար համարվում էին պետության կողմից հասարակության հատուկ պաշտպանվող հատված: Սակայն նրանց վիճակը արմատապես բարդացավ դրանից մեկ տարի առաջ երկրում «Մահմեդական եղբայրներ» իսլամական արմատական կուսակցության իշխանության գալուց հետո, որը սերտորեն համագործակցում էր ԻԼԻՊ-ի հետ: Ղպտի քրիստոնյաների ինտենսիվ արտահոսքը շարունակվում է մինչ օրս։ Աբդուլ-Ֆաթթահ աս-Սիսիի աշխարհիկ կառավարությունը կամ չի կարող, կամ այլևս չի ցանկանում պաշտպանել ղպտի քրիստոնյա փոքրամասնությանը (Եգիպտոսի բնակչության մոտ 10%-ը) մահմեդական բնակչության աճող ճնշումներից (ջարդեր, եկեղեցիների վրա հարձակումներ, սպանություններ) և իսլամիստական ուժերի սադրանքներից: Սինայում հունական ուղղափառ եկեղեցուն պատկանող Սբ. Կատարինե վանքը փակելու մասին Կահիրեի վերջին որոշումը՝ «վանքի անվտանգությունն ապահովելու» պատրվակով, համոզիչ չի հնչում՝ հաշվի առնելով, որ վանքը չփակելու խնդրանքով բազմիցս դիմել է նաև պաշտոնական Աթենքը՝ հավաստիացնելով, որ Եգիպտոսին չեն մեղադրի իսլամական ծայրահեղականների սրբավայրի վրա հարձակման դեպքում: Ըստ ամենայնի, աս-Սիսիի կառավարությունն արձագանքում է ստացվող ազդակներին, որոնք վկայում են «քմահաճ» քրիստոնյա փոքրամասնությունների և նրանց մշակութային-կրոնական ժառանգության հարմարավետության ու անվտանգության նկատմամբ իշխանությունների «չափազանց հոգատարությունից» երկրի մահմեդական մեծամասնության ծայրահեղ դժգոհության մասին:

4.4. Սաուդյան Արաբիա

Մերձավոր Արևելքում «իսլամիստական ինտեռնացիոնալի» ուժեղացմանը զուգահեռ, Սաուդյան Արաբիայում նույնպես ուժեղացել են քրիստոնյաների հետապնդումները։ Պետությունն իր քաղաքացիներին օրենսդրական մակարդակով արգելում է քրիստոնեություն ընդունել։ Այցելող քրիստոնյաներն ու արտագաղթողները (Էրիթրեացիներ, եթովպացիներ, ֆիլիպինցիներ և այլն) ենթարկվում են խոշտանգումների և արտաքսման, երբեմն մահապատժի, եթե կասկածվում են քրիստոնեության գաղափարների տարածման մեջ: Սաուդցիների թագավորական տան վերաբերմունքը քրիստոնյաների խնդրի նկատմամբ փոխելու Վատիկանի փորձերը արդյունք չեն տվել։ Սաուդյան Արաբիայի թագավորական տունը, որը սալաֆիզմին սահմանակից արմատական իսլամական հայացքներ ունի, «իսլամական ինտեռնացիոնալի» հետ համահունչ շարունակում է քրիստոնյաներին որպես մարգինալ խմբերի հետապնդման քաղաքականությունը, որոնք իբր սպառնալիք են ներկայացնում երկրի անվտանգությանը:

4.5. Թուրքիա

Հակաքրիստոնեական ելույթներ առաջացնելու գործընթացն անդրադարձել է նաև Թուրքիայի վրա, որն իրեն ներկայացնում է որպես «դավանական ազատականության և կրոնի ազատության խոր ավանդույթներ ունեցող երկիր»: Մերձավոր Արևելքում տեղի ունեցող իրադարձությունների պատճառով հակաքրիստոնեական հասարակական-քաղաքական տրամադրությունների աճի ընդհանուր միտմանը գումարվել է իշխող վարչակարգի հարաբերությունների արմատականացումը էթնիկ փոքրամասնությունների նկատմամբ, որոնք իբր դիվերսիոն գործունեություն են ծավալում Թուրքիայի պետական հիմքերի դեմ: Ավանդաբար քրիստոնեություն դավանող հույներն ու հայերը, ինչպես նաև Արևելյան եկեղեցիներին, կաթոլիկությանը և բողոքականությանը պատկանող այլ փոքր էթնիկ խմբեր Ռեջեփ Թայիփ Էրդողանի կառավարության՝ նացիոնալ-իսլամիզմի գաղափարների հակման սկզբից ևեթ հայտնվեցին պետական մարմինների և իշխանությունների կողմից արմատականացված հասարակության շերտերի ուժեղ ճնշման ներքո։ 2000-ականների սկզբից ի վեր քրիստոնեական էթնիկ խմբերը պարբերաբար ենթարկվում են ծայրահեղ արմատական խմբավորումների հարձակումներին: Մշտապես արձանագրվում են քահանաների և ծխականների դեմ մահափորձեր, եկեղեցիների հրկիզումներ և գնդակոծություններ, վանդալիզմ քրիստոնեական սրբավայրերի և գերեզմանատների նկատմամբ։

Պետությունը համակարգված կերպով իրականացնում է հոգևորականների ձերբակալություններ, բռնագրավում հին տաճարներն ու եկեղեցական ունեցվածքը։ Քրիստոնյաները հետապնդվում են ինչպես կրոնական, այնպես էլ էթնիկ պատկանելության պատճառով՝ վերածվելով մարգինալ հատվածի։ Չնայած Թուրքիայից քրիստոնյա բնակչության արտահոսքի դինամիկայի մասին ֆիքսված տվյալներ չկան, վերջին տարիներին այդ գործընթացի ակտիվացումն ակնհայտ է. կրճատվում է ծխականների թիվը, փակվում են տաճարներն ու կիրակնօրյա դպրոցները: 

4.6. Լեռնային Ղարաբաղ

 Տարածաշրջանի զանգվածային ապաքրիստոնեացման ամենացայտուն օրինակներից մեկը Լեռնային Ղարաբաղն է։ Ադրբեջանի ագրեսիվ քաղաքականությունը և սերմանվող հայատյացությունը հանգեցրին քրիստոնեական քաղաքակրթության վաղնջական բնաշխարհ համարվող երկրամասի վերջնական հայաթափմանը (2020–2023 թթ.), հետևաբար նաև՝ ապաքրիստոնեացմանը: Արցախցի 150.000 քրիստոնյաներ բռնի տեղահանվել են իրենց հայրենիքից, նրանց հնագույն տաճարներն ու սրբավայրերը ոչնչացվում կամ բռնագրավվում են կեղծ պատմական և գիտական հասկացությունների իրականացման շրջանակներում: Արցախի հայկական քրիստոնեական հարուստ հետքը մեթոդաբար ջնջվում է։ Պաշտոնական Բաքուն նպատակասլացորեն նույն նպատակներին հասնելու քաղաքականություն է վարում նաև բուն Հայաստանի նկատմամբ՝ ձգտելով դրա բնակչության նվազմանը և հազարամյա քաղաքակրթության ոչնչացմանը, որն առաջինն էր, որ քրիստոնեական հավատքը դրեց նաև իր աշխարհիկ զարգացման հիմքում:

5. Եզրակացություններ

Ինչպես ցույց են տալիս տվյալները, վերջին երկու և ավելի տասնամյակների ընթացքում Կենտրոնական Ասիայից մինչև Եգիպտոս և Բալկաններից մինչև Հնդկական օվկիանոսի ափեր ձգվող հսկայական տարածաշրջանի ապաքրիստոնեացումը շարունակվում է անդադար դինամիկայով: Նույնիսկ փոքր քրիստոնեական խմբերի նկատմամբ Իրանի պես համեմատաբար ազատական երկրում նրանց հետագա կենսագործունեությունն այժմ մեծ վտանգի տակ է՝ հաշվի առնելով Թեհրանի և Թել Ավիվի միջև սաստկացող առճակատումը։ Սպասելի է, որ Իրանի և Իսրայելի միջև հնարավոր լայնածավալ պատերազմը կխթանի քրիստոնեական գաղթը և, առաջին հերթին, հայերի նոր շոշափելի արտահոսքը: Մյուս կողմից, տարածաշրջանի այնպիսի ավանդական աշխարհիկ երկրներ, ինչպիսին է Եգիպտոսը, իսլամացման աճող ճնշման ներքո ստիպված են հավասարակշռել հասարակական տրամադրությունները և հաճախ դիմել միջազգային հեղինակության տեսակետից ոչ ժողովրդական որոշումների։ Իսրայելի վերջին իրադարձությունները վկայում են նաև, որ այս երկիրը, որը քրիստոնեական ավանդույթի բնօրրանն ու պահապանն է, ոչ բարեկամական տրամադրությունների նշաններ է ցուցաբերում և խաթարում «Աբրահամյան ավանդույթի պաշտամունքների» համերաշխությունը: Քրիստոնյա հոգևորականների և հավատացյալների վրա հրեա ծայրահեղականների հաճախակի հարձակումները փաստորեն չեն կանխվում պետության կողմից, ավելին՝ նա ինքն է մասնակցում Երուսաղեմի Հայոց պատրիարքարանի ունեցվածքը բռնագրավելու արշավին՝ հօգուտ կասկածելի համբավ ունեցող կեղծ իսրայելական ընկերությունների։

Այսպիսով, ուսումնասիրված նյութերի դիտարկումը թույլ է տալիս եզրակացնել, որ Մերձավոր Արևելքի ապաքրիստոնեացումն ընթանում է համակարգված ձևով և անընդհատ դինամիկայով: Կասկած չի հարուցում, որ տարածաշրջանում քրիստոնյաների թվի նվազման գլխավոր պատճառներից մեկն Արևմուտքի անհարկի ակտիվ աշխարհաքաղաքական միջամտությունն է Մերձավոր Արևելքի վերադասավորմանը։ Սակայն նման արդյունքի նկատմամբ Արևմուտքի կանխակալության և շահագրգռվածության հարցը դեռևս բաց է մնում հետագա հետազոտությունների համար։