ՀԱՐԱՎԱՅԻՆ ԿՈՎԿԱՍԻ ԱՇԽԱՐՀԱՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ԴԻՐՔԱՎՈՐՈՒՄԸ ԱՐԵՎՄՈՒՏՔ–ՌՈՒՍԱՍՏԱՆ ԱՌՃԱԿԱՏՄԱՆ ՀԱՄԱՏԵՔՍՏՈՒՄ. ՇԱՐԺԱՌԻԹՆԵՐ, ՍՈՒԲՅԵԿՏՆԵՐ ԵՎ ԳՈՐԾՈՆՆԵՐ

Հոդվածում ուսումնասիրվում է Հարավային Կովկասի տեղը միջազգային հարաբերությունների համակարգում նախկին (մինչև 2020թ.) ՌԴ–Արևմուտք շահերի հարաբերակցության և դրանց ներկայիս առճակատման լույսի ներքո: Հեղինակը ներկայացնում է ԽՍՀՄ փլուզումից հետո Հարավային Կովկասի ուժային կենտրոնների հարաբերությունների պատմության համառոտ վերլուծությունը, ինչպես նաև ընդգծում է առանցքային խնդիրները, որոնք կարող են առաջանալ ժամանակակից աշխարհաքաղաքականության համատեքստում հարավկովկասյան տարածաշրջանի դիրքի վերանայման գործընթացում։

В статье рассматривается специфика роли Южного Кавказа в системе международных отношений в свете прежнего (до 2020 г.) соотношения интересов России и Запада, а также их нынешнего противостояния. Автор представляет краткий анализ истории отношений между центрами силы на Южном Кавказе после распада СССР, а также выделяет узловые проблемы, которые могут возникнуть в процессе пересмотра места южнокавказского региона в контексте современной геополитики.

The article examines the specifics of the role of the South Caucasus in the system of international relations within the light of the previous (until 2020) balance of interests between Russia and the West, as well as their current confrontation. The author presents a brief analysis of the history of the relations between the centers of power in the South Caucasus after the collapse of the USSR, and also highlights the key problems that may arise in the process of revising the place of the South Caucasus region within the context of the modern geopolitics.

Նորայր Դունամալյան⁽¹⁾⁽²⁾

Ներածություն

Վերջին երեսուն տարիների ընթացքում Հարավային Կովկասի պատկերը փոփոխվել է Ռուսաստանի հետ նախկին սոցիալական, քաղաքական, տնտեսական և մշակութային կապերի փլուզման և տարածաշրջանում նոր դերակատարների՝ ի դեմս Արևմուտքի և Ասիայի վերածնվող տերությունների, երևան գալու շնորհիվ: Բացի այդ, Հարավային Կովկասի աշխարհաքաղաքական դերի վերաիմաստավորումը աշխարհակարգի համատեքստում համընկավ գլոբալ փոփոխությունների հետ, որոնք բացահայտեցին մեծ տերությունների իներտ քաղաքականության համատեքստում մի շարք արտաքին և ներքին քաղաքական հակասություններ։

Եթե նախկինում Հարավային Կովկասի «միասնությունը» որոշվում էր
ԽՍՀՄ-ի կամ Ռուսական կայսրության ներսում ընդհանուր անցյալով, ռուսաց լեզվի տարածվածությամբ, տնտեսական և ենթակառուցվածքային կապերով⁽³⁾, ապա մինչև 2020 թ. նկատվում էր հետխորհրդային կառուցվածքի փլուզման միտում աշխարհաքաղաքական տարբեր ուղենիշների համատեքստում (Վրաստանը կենտրոնացած էր ԵՄ-ի և ՆԱՏՕ-ի հետ ինտեգրման վրա, Ադրբեջանը՝ Թուրքիայի վրա, Հայաստանը հավատարիմ էր Ռուսաստանի Դաշնության հետ հարաբերությունների առաջնահերթությանը՝ ՀԱՊԿ-ի և ԵԱՏՄ-ի շրջանակներում):

Ռուսական կայսրության ժամանակաշրջանում Անդրկովկասը ընկալվում էր որպես ծայրամասային տարածք, որը սահմանակից էր չզարգացած պետություններին (Օսմանյան կայսրություն, Պարսկաստան), որոնք նախկինում տիրապետել էին այդ տարածքներին, բայց դրանք զիջել էին Ռուսաստանին։ Թուրքիայի և Իրանի համար Կովկասին սահմանակից տարածքները նույնպես հեռանկարային չէին համարվում Ռուսաստանի հետ սերտ կապերի բացակայության, արդիականացման ցածր մակարդակի և սահմանամերձ շրջաններում ոչ տիտղոսային ազգի ներկայացուցիչների առկայության պատճառով, որոնց զարգացումը ընկալվում էր որպես բացասական երևույթ և դեպի անջատողականություն տանող ճանապարհ (հայերը՝ Օսմանյան կայսրությունում, թյուրքերը՝ Պարսկաստանում)։ Խորհրդային տարիներին «երկաթե վարագույրը» իջավ նաև Թուրքիայի և Իրանի հետ սահմաններին՝ մշակութային և սոցիալական առումով էլ ավելի մեկուսացնելով տարածաշրջանը, որն արդեն սերտորեն ինտեգրված էր Ռուսաստանի հետ ընդհանուր սոցիալական, քաղաքական և տնտեսական տարածության մեջ: ԽՍՀՄ փլուզումից և մի շարք էթնոքաղաքական հակամարտություններից հետո Հարավային Կովկասը թևակոխեց Ռուսաստանի Դաշնության և այլ երկրների հետ իր հարաբերությունների դանդաղ վերափոխման փուլը: Այս փուլի ավարտը կարող է կապված լինել Հարավային Կովկասի դերի արմատական փոփոխությունների հետ 2020 թ. Երկրորդ արցախյան և 2022 թ. ռուս-ուկրաինական պատերազմներից հետո, երբ տարածաշրջանի տարանցիկ ներուժը կրկին դարձավ արդիական, ինչը դուրս էր մնում տարածաշրջանային նախորդ նախագծերի շրջանակներից (Բաքու–Թբիլիսի–Ջեյհան, Բաքու–Թբիլիսի–Կարս, «Հյուսիս–Հարավ մայրուղի» և այլն):

Դասական «Եվրոպա-Ռուսաստան-Ասիա» երթուղին, որն ավելի քան հիսուն տարի ուներ բարձր թողունակություն և զարգացած լոգիստիկ ենթակառուցվածք Կենտրոնական և Արևելյան Եվրոպայում⁽⁴⁾, 2022 թ. դարձավ անկայունության տարածք՝ խաթարելով ԵՄ-ի և ՌԴ-ի միջև նախկինում գործած տնտեսական և առևտրային կապերը։ Հարավային Կովկասը, որը նախկինում ընկալվում էր որպես անկայուն տարածաշրջան, ավելի կարևոր նշանակություն ձեռք բերեց թե ԵՄ-ի (և, ընդհանրապես, Արևմուտքի) համար՝ ձգտելով ապահովել իր էներգետիկ կարիքները՝ շրջանցելով Ռուսաստանը, և թե ՌԴ համար, որը փորձում է նոր ուղիներ գտնել՝ նվազագույնի հասցնելու անվտանգության ոլորտում արևմտյան երկրների քաղաքական և տնտեսական սահմանափակող միջոցների ազդեցությունը։

Բացի այդ, համաշխարհային տնտեսական կենտրոնի տեղաշարժը դեպի Արևելք և ՉԺՀ-ի ազդեցության աճը «Մեկ գոտի, մեկ ճանապարհ» նախագծի խթանման համատեքստում, նպաստում են ենթակառուցվածքների զարգացմանը՝ ի շահ Հարավային Կովկասի, Մերձավոր Արևելքի, Կենտրոնական և Հարավային Ասիայի բոլոր դերակատարների։ Շահերի նման համադրությունը մարտավարական բնույթ է կրում, որն ուղղված է տարածաշրջանային քաղաքականության սուբյեկտներից յուրաքանչյուրի դիրքորոշումների հստակեցմանը, ապագա առճակատման կամ Եվրասիայում ուժերի ռազմավարական հավասարակշռության ապահովման առումով։

Արևմուտք–ՌԴ մարտավարական փոխգործակցության փորձերը Հարավային Կովկասում

Սառը պատերազմի ավարտը և գերտերություններից մեկի գոյության դադարեցումը հանգեցրին ԱՄՆ-ի՝ որպես «կոլեկտիվ Արևմուտքի» գլխավոր առաջնորդի, արտաքին քաղաքականության առաջնահերթությունների վերանայմանը, ինչն ազդեց նաև Հարավային Կովկասի երկրների վրա, թեև ի սկզբանե ամերիկյան ղեկավարությունը ձգտում էր ուղղակիորեն չազդել տարածաշրջանային գործընթացների վրա և օգտագործել ելցինյան Ռուսաստանի և ՆԱՏՕ-ական Թուրքիայի ռեսուրսը։ Բացի այդ, ԱՄՆ-ն ի սկզբանե ընդունեց ՌԴ-ի իրավասությունը՝ որպես Հարավային Կովկասում հակամարտությունների միջնորդ և, միևնույն ժամանակ, աջակցեց տարածաշրջանի անկախ հանրապետություններին, ինչը հնարավորություն տվեց երկարաժամկետ հեռանկարում դառնալ միջնորդ-դատավոր Ռուսաստանի և Հարավային Կովկասի պետությունների հարաբերություններում։ Այլ կերպ ասած, Միացյալ Նահանգները փորձում էր աստիճանակարգված հարաբերություններ կառուցել հետխորհրդային տարածքում՝ պաշտպանելով 1990-ականների սկզբի իր հիմնական առաջնահերթությունները՝ միջուկային զենքի տարածման վերահսկողությունը, ԱՄՆ-ի համաշխարհային առաջնորդության պահպանումը, նորանկախ երկրների ժողովրդավարացումը, հակազդումը տարածաշրջանային հակամարտությունների առաջացմանը և տարածաշրջանային հեգեմոնների ձևավորման կանխումը: Հարկ է նշել, որ Ռուսաստանը ՆԱՏՕ-ի «Գործընկերություն՝ հանուն խաղաղության» ծրագրի անդամ է դարձել 1994 թ.՝ հարավկովկասյան հանրապետությունների հետ միաժամանակ։

ԱՄՆ-ի քաղաքականությունը Հարավային Կովկասում ի սկզբանե չուներ ռազմավարական ուրվագիծ և դեռևս մնում է ոչ այնքան հստակ։ Հարավային Կովկասը երկրի ընդհանուր օրակարգում ներառելուն ուղղված առաջին քայլերից կարելի է նշել 1992 թ. «Ազատության աջակցության ակտը» (907-րդ հոդվածն արգելում էր Ադրբեջանին օգնություն ցուցաբերել Հայաստանի և Լեռնային Ղարաբաղի շրջափակման պայմաններում)⁽⁵⁾, ֆինանսական օգնությունը Հարավային Կովկասի երկրներին, ամերիկյան ընկերությունների՝ Ադրբեջանի հետ մասնակցությունը «դարի պայմանագրին» և այլ նախաձեռնություններ։ Սակայն այդ իրադարձությունները համակարգված չէին և առնչվում էին ողջ հետխորհրդային տարածքին։ Հարավային Կովկասի երկրների հետ ԱՄՆ-ի փոխգործակցության ավելի հստակ ծրագրի բացահայտումը սկսեց ձևավորվել 1994 թ.-ից հետո՝ Պենտագոնի «կանխարգելիչ պաշտպանության» ռազմավարության կիրառման ընթացքում⁽⁶⁾, որն ուղղված էր ի հայտ եկած սպառնալիքների չեզոքացմանը նորանկախ պետություններին ռազմական աջակցության միջոցով՝ նախևառաջ նպաստելով այս երկրների վերազինմանը։ Վաշինգտոնը պետք է ստանձներ հետխորհրդային տարածքներում անվտանգության գոտիների կազմակերպման պատասխանատվությունը⁽⁷⁾։ Այս դոկտրինը համապատասխանում էր ԱՄՆ-ի արտաքին քաղաքականության ընդհանուր տրամաբանությանը, սակայն սպառնալիքների կանխարգելման ակտիվ գործողությունների ընկալմամբ (նման սպառնալիք էր ընկալվում նաև իր ազդեցության գոտին վերականգնելու Ռուսաստանի ձգտումը): Մյուս կողմից, արդեն 1997 թ.-ին ԱՄՆ-ի պետքարտուղարի տեղակալ Ս. Թալբոթը Հարավային Կովկասում ԱՄՆ-ի արտաքին քաղաքականության ռազմավարությունը բնութագրել է որպես անկախ հանրապետություններում քաղաքական և տնտեսական բարեփոխումների խթանում, տարածաշրջանային հակամարտությունների կարգավորմանը նպաստող, էներգետիկ անվտանգությանն աջակցություն և ամերիկյան առևտրային ընկերությունների շահերի առաջմղում⁽⁸⁾։ Ռուս հետազոտող Ս. Մարկեդոնովը նույնպես կարևորում է 1997 թ.-ից ի վեր ամերիկյան քաղաքականության առանցքային փուլերը Հարավային Կովկասում՝ նշելով երեք հիմնական շրջան.

ԱՄՆ-ի ակտիվացում Հարավային Կովկասում քաղաքական ռեժիմների կայունությանն աջակցելու հարցում՝ չվիճարկելով Ռուսաստանի դերը,

2001 թ.-ից հետո ավելի սերտ համագործակցության փուլ՝ ահաբեկչությանը հակազդելու և քաղաքական փոփոխություններին աջակցելու նպատակով (2003 թ. Վրաստանում «Վարդերի հեղափոխություն»),

3. 2006 թ.-ից հետո Հարավային Կովկասի⁽⁹⁾ ընդգրկումը Մեծ Մերձավոր Արևելքի նախագծում (ստորև կանդրադառնանք ՄՄԱ (GME) խնդրին –Ն. Դ.):

Այսպիսով, ԱՄՆ-ի քաղաքականությունը Հարավային Կովկասում ուղղված էր աջակցելու տարածաշրջանի անկախ պետություններին ՌԴ-ի՝ որպես շահագրգիռ պետության հետ փոխգործակցության առկայության դեպքում, ինչը հետագայում հնարավորություն տվեց վերահսկել տարածաշրջանով անցնող տարանցիկ ուղիները և հակազդել նոր հեգեմոնի ձևավորմանը:

Համենայնդեպս, չի կարելի ասել, որ Հարավային Կովկասում ԱՄՆ-ի քաղաքականությունն ուներ ներհատուկ առանձնահատկություններ և տարբերվում ԱՄՆ-ի կառավարության մերձավորարևելյան դոկտրինի ֆոնին, սակայն այդ քաղաքականությանը առանձնակի էին դարձնում  Ռուսաստանի հետ հարաբերությունները, որը, չնայած ճգնաժամային իրավիճակին, պահպանել էր առանցքային դիրքերը Հարավային Կովկասում։ Ռուսաստանը կարողացավ միջնորդական գործառույթ կատարել վրաց-աբխազական և հարավօսական հակամարտություններում, ինչպես նաև զբաղեցրեց ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի համանախագահներից մեկի դիրքը՝ Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտությունը լուծելու նպատակով։ Ավելին, Հարավային Կովկասը դարձել է ՌԴ-ի արտաքին քաղաքականության առավել առաջնային ուղղությունը՝ Ուկրաինայից, Ղազախստանից և Բալթյան երկրներից «հեռանալու» ֆոնին։ Այս իրավիճակը կարելի է բացատրել Հյուսիսային Կովկասի տարածաշրջանում անկայունությամբ և Չեչնիայում տեղի ունեցող պատերազմով։ Տարածաշրջանային անվտանգության և կայունության հարցերը դարձել էին ամենակարևորը Հայաստանի, Վրաստանի և Ադրբեջանի հետ Ռուսաստանի փոխգործակցության համատեքստում, սակայն սոցիալական, տնտեսական, մշակութային զարգացման ասպարեզում Ռուսաստանը չէր կարողացել մրցակցել ամերիկյան և եվրոպական նախագծերի հետ։ Չնայած դրան, մինչև 2008 թ. ՌԴ–ԱՄՆ դիմակայությունը չվերածվեց բաց հակամարտության։ Ռուսաստանի ղեկավարությունը կիսում էր «խաղաղություն՝ տնտեսական համագործակցության միջոցով» գաղափարը, որը Միացյալ Նահանգները առաջ քաշեց ՆԱՏՕ-ի Վաշինգտոնյան գագաթնաժողովում (1999 թ. ապրիլ)⁽¹⁰⁾, և իր տնտեսական հնարավորությունների աճով փորձեց ներգրավվել Հարավային Կովկասի մրցակցային դաշտ: Անվտանգության հարցում ՌԴ նախագահ Վ. Պուտինը 2007 թ.-ին ամերիկյան կողմին առաջարկել էր համատեղ օգտագործել Գաբալայի ՌՏԿ-ն Ադրբեջանում՝ Լեհաստանում և Չեխիայում ամերիկյան հակահրթիռային պաշտպանության տարրեր տեղակայելու փոխարեն⁽¹¹⁾։ Սակայն Հարավային Կովկասում տեղի ունեցող գործընթացները ցույց տվեցին, որ Ռուսաստանի Դաշնության նման առաջարկները ուշացած էին, քանի որ 2001 թվականից հետո Վրաստանն աստիճանաբար մտավ եվրաատլանտյան շահերի ուղեծիր՝ մինչև 2007 թ. հասնելով իր տարածքից ռուսական ռազմակայանների ամբողջական դուրսբերմանը։ Որոշակի թերահավատություն կար նաև Ադրբեջանի հարցում՝ Թուրքիայի հետ հարաբերությունների խորացման և ապագայում դեպի ՆԱՏՕ հնարավոր վերակողմնորոշման հետ կապված։ Հայաստանում 2008 թ. սկսվեց ներքաղաքական ապակայունացմամբ, որը խոր հետք թողեց հետագա ողջ քաղաքական գործընթացի վրա։ Այլ կերպ ասած, ԱՄՆ-ի քաղաքականությունը Հարավային Կովկասում մինչև 2008 թվականը բացառում էր Ռուսաստանի ակտիվ մասնակցությունը, որի ծրագրերը կարող էին հակասել ամերիկյան դոկտրինին։ Այդ իսկ պատճառով Վրաստանի դեմ Օգոստոսյան պատերազմը դարձավ հետխորհրդային տարածքի փլուզման առաջին ախտանշանը։

Եվրամիությունը, ի տարբերություն ԱՄՆ-ից և Ռուսաստանից, երկար ժամանակ օգտագործում էր միայն սոցիալ-տնտեսական գործիքակազմ՝ հարավկովկասյան հանրապետություններին ներգրավելու Եվրոպայի ծայրամասերում քաղաքական և տնտեսական կայունության ապահովման իր քվազիինտեգրման նախագծերում, ինչպես նաև ձգտելու եվրոպական երկրների տրանսպորտային և էներգետիկական կարիքների դիվերսիֆիկացմանը։ TRACECA (տրանսպորտային տարանցում) և INOGATE (էներգետիկ աջակցություն) նախագծերը դարձել էին Ասիա­–Կովկաս–Եվրոպա միջանցքի ենթակառուցվածքի զարգացման հիմնական գաղափարները, թեև Հայաստանի մասնակի ներգրավվածությունը Թուրքիայի և Ադրբեջանի կողմից շրջափակման, ինչպես նաև բազմաթիվ հակասությունների պատճառով հնարավորություն չէին թողնում տվյալ նախագծերն ամբողջությամբ իրականացնելու համար: «Եվրոպական հարևանության» ծրագիրը 2000-ականներին նպաստել է Եվրոպայի և Հարավային Կովկասի միջև հարաբերությունների խորացմանը՝ ճանապարհ հարթելով «Արևելյան գործընկերության» ծրագրի շրջանակներում ասոցացման համաձայնագրերի առաջարկների համար։ Սակայն հետագա գործընթացը հանգեցրեց տարածաշրջանային ինտեգրման ձախողման՝ հրահրելով եվրոպական և եվրասիական ինտեգրման կողմնակիցների միջև նոր պառակտման գծի ձևավորում։ Եթե 1990-ականներին–2000-ականների սկզբին Հարավային Կովկասի երկրներն իրենք կարող էին ընտրել զարգացման աշխարհաքաղաքական վեկտորը, ապա 2013-ից հետո հնարավորությունների պատուհանը վերջնականապես փակվեց։

Այս գործընթացը կապված է տարածաշրջանում Արևմուտքի և Ռուսաստանի քաղաքականության երկու զուգահեռ ուղղությունների հետ։ ԱՄՆ-ի և ԵՄ-ի դեպքում Հարավային Կովկասի հետ հարաբերությունների խորացումը տեղի ունեցավ Կրեմլի ազդեցությունից հանրապետությունների հեռացման և հետխորհրդային տարածքի փլուզման համատեքստում, մինչդեռ ներքաղաքական իրավիճակի կայունացումից և ածխաջրածինների գների աճից հետո Ռուսաստանը վերականգնեց իր դիրքերը և փորձեց հասնել ուժերի հավասարակշռության նախկին ԽՍՀՄ տարածքում։ Այս երկու հոսանքներն էլ բախվեցին 2014 թ. ուկրաինական ճգնաժամի և Ղրիմը Ռուսաստանին միացնելու ֆոնին, այնուամենայնիվ, այս՝ առաջին հայացքից տարածաշրջանային թվացող, պատմությունն արդեն ներառված էր Եվրասիայում ապագա առճակատման ընդհանուր պատկերում։

Հարավային Կովկասը Ռուսաստանի և Արևմուտքի
առճակատման համատեքստում 2014 թվականից հետո

2014–2015 թթ. երկու մրցակցող աշխարհաքաղաքական նախագծերի բախումը հանգեցրեց ուկրաինական և սիրիական ճգնաժամների շրջանակներում «շփվող» հակամարտությունների ձևավորմանը։ Մի կողմից՝ 2014 թ. սկսվեց Ռուսաստանի և Ուկրաինայի միջև հարաբերությունների երկարաժամկետ վատթարացման շրջանը՝ Դոնբասի պատերազմի և Արևմուտքի կողմից ՌԴ-ի դեմ պատժամիջոցների կիրառման ֆոնին, մյուս կողմից՝ Սիրիայում 2015 թ. ռուսական ռազմական գործողության մեկնարկը որակապես նոր փուլ նշանավորեց միջազգային հարաբերություններում՝ Մերձավոր Արևելքում և հետխորհրդային տարածքում ուժերի հարաբերակցության փոփոխման առումով։ Անդրադառնալով ամերիկացի հետազոտողներ Բ. Բուզանի և Օ. Վեյվերի «Տարածաշրջանային անվտանգության համալիր տեսությանը» (Regional Security Complex Theory)⁽¹²⁾ կարելի է նշել, որ 2015 թվականից հետո տարածաշրջանային հակամարտությունում ներգրավվեցին նոր դերակատարներ, և աշխարհաքաղաքական մի քանի սուբյեկտներ կապվեցին փոխգործակցության մեկ շղթայի մեջ (Սիրիա, Ղարաբաղ, Դոնբաս և այլն), ինչը հանգեցրեց նոր «տարածաշրջանի» ձևավորմանը, որը դարձավ շատ ավելի լայն, քան Արևելյան Եվրոպան էր, Մերձավոր Արևելքը կամ Հարավային Կովկասը։ Նման «տարածաշրջանի» ձևավորումը կապված է անվտանգության հարցերում դերակատարների սերտ և ինտենսիվ փոխկախվածության որոշակի մակարդակի հետ։ Անվտանգության հարցերի շուրջ փոխգործակցությունը (դա կարող է լինել հակամարտություն, համագործակցություն կամ ազդեցության ոլորտների բաժանում) ստեղծում է հարաբերությունների նոր համակարգ, որը կարող է դուրս գալ նախկին ձևաչափերի շրջանաներից: Այդ իսկ պատճառով Ռուսաստանի միջամտությունը Սիրիայում քաղաքացիական պատերազմին, Թուրքիայի ագրեսիվ գործողությունները (2015 թ. թուրքական F-16-ով ռուսական Սու-24Մ կործանիչի ոչնչացումը) կամ 2016 թ. ապրիլյան սահմանային պատերազմը Լեռնային Ղարաբաղում չեն կարող ընկալվել որպես առանձին սյուժեներ:

Տարածաշրջանային անվտանգության համալիր տեսության համաձայն՝ հետխորհրդային տարածքը պատկանում է կենտրոնահեն համալիրներին, որտեղ Ռուսաստանի տարածաշրջանային անվտանգության քաղաքականությունը շատ առումներով ամբողջ աշխարհաքաղաքական իրողությունների ձևավորման ելակետն է, սակայն 2014թ.-ից և, առավել ևս՝ 2020 թ.–ից հետո սկսվեց որոշակի անցում դեպի տարածաշրջանային բազմաբևեռություն կամ նոր «կենտրոնացում», որտեղ մի քանի դերակատարներ սկսեցին պայքարել նոր տարածաշրջան կառուցելու իրավունքի համար։

Հարավային Կովկասի տեղը «Մեծ մետաքսի ճանապարհ»
և «Հյուսիս–Հարավ» ենթակառուցվածքային նախագծերում

Այնուհանդերձ, վերադառնանք Հարավային Կովկասով տրանսպորտային ուղիների խնդրին։ Ի սկզբանե այս տարածաշրջանը ԱՄՆ-ի և ԵՄ-ի կողմից դիտարկվում էր որպես «Եվրոպա–Կովկաս–Ասիա» տարանցիկ միջանցք։ Սակայն նախորդ տարիներին ենթակառուցվածքների մեծ մասը «հարմարեցվել էր» Եվրոպան և Ասիան Ռուսաստանի տարածքով իրար կապելու համար ծովով, Մերձավոր Արևելքի մայրուղիներով կամ օդային բեռնափոխադրումներով։ Թուրքիայի և Իրանի հետ երկաթուղային հաղորդակցությունը կատարվել է մեկ ճանապարհով, համապատասխանաբար՝ Գյումրիով և Ջուղայով։ Իսկ երկաթուղային տրանսպորտի թերզարգացումը Թուրքիայում և Իրանում, սուբյեկտիվ և օբյեկտիվ պատճառներով, Եվրասիայի հարավի տրանսպորտային ներուժի զարգացման հնարավորություն չընձեռեց։ Հարավկովկասյան հանրապետությունների անկախացումից հետո պարզվեց, որ երկաթուղային հաղորդակցությունը Հարավային Կովկասում մեկուսացված է Աբխազիայի ու Լեռնային Ղարաբաղի պատերազմների պատճառով։

Չնայած դրան, ԱՄՆ-ում և Եվրոպայում «Նոր մետաքսի ճանապարհի» նախագծերի շրջանակներում տրանսպորտային միջանցքներ ստեղծելու ծրագրեր էին մշակվում: Չինաստանի «Մեկ գոտի, մեկ  ճանապարհ» նախաձեռնությունից բավականին առաջ հետխորհրդային տարածքում ԱՄՆ-ի և ԵՄ տրանսպորտային քաղաքականության վերաիմաստավորման շրջանակներում ծագեց «Մեծ մետաքսի ճանապարհ» տրանսպորտային մեգանախագծի ստեղծման գաղափարը: 1999 թ. ԱՄՆ-ի Կոնգրեսն ընդունեց «Մետաքսի ճանապարհի ռազմավարություն» օրենքը⁽¹³⁾, որն ուղղված էր Հարավային Կովկասի և Կենտրոնական Ասիայի անկախ հանրապետությունների միջև տրանսպորտային ենթակառուցվածքին աջակցելուն: TRACECA նախագիծը դիտարկվում էր նաև որպես Եվրոպան, Թուրքիան, Հարավային Կովկասը և Կենտրոնական Ասիան իրար կապելու հարթակ: 2017 թ. բացվեց Բաքու–Թբիլիսի–Կարս երկաթուղային կապը, որը ԵՄ-ի կողմից հաստատվեց որպես «Մեծ մետաքսի ճանապարհով»⁽¹⁴⁾ Եվրոպան Կենտրոնական Ասիայի հետ կապող միջանցք (չնայած ԱՄՆ-ի և ԵՄ-ի նախնական դժգոհությանը 2008-ին շինարարության սկզբում Հայաստանը շրջանցելու վերաբերյալ)։ Բացի այդ, ամերիկյան, բրիտանական, իտալական, նորվեգական, ճապոնական, ֆրանսիական և այլ ներդրումների առկայությունը Թուրքիայի տարածքով նավթագազային խողովակաշարերի կառուցման գործում ցույց է տալիս «կոլեկտիվ Արևմուտքի» ռազմավարական ընկալումը Հարավային Կովկասի և Կենտրոնական Ասիայի նկատմամբ իր հետաքրքրության վերաբերյալ։

Այս համատեքստում Չինաստանի «Մեկ գոտի, մեկ  ճանապարհ» ենթակառուցվածքային նախագիծը ոչ թե մրցակցում է արևմտյան նախագծի հետ, այլ լրացնում է Կենտրոնական Ասիայում բազմաթիվ առևտրատնտեսական կապերը։ Մյուս կողմից, Ռուսաստանի, Իրանի և Հնդկաստանի նախաձեռնած «Հյուսիս-Հարավ» միջազգային տրանսպորտային միջանցքը ավելի շատ հնարավորություններ է տալիս տրանսպորտային ուղիները հատելու և ենթակառուցվածքային ընդարձակ ցանց ստեղծելու համար: Այսինքն՝ մենք տեսնում ենք աշխարհաքաղաքական առճակատման ֆոնին տրանսպորտի զարգացման և տնտեսական հարաբերությունների ոլորտում համահունչ նախագծեր ստեղծելու ընդհանուր ցանկություն, ինչը ցույց է տալիս համաշխարհային և տարածաշրջանային խաղացողների մարտավարական և ռազմավարական մոտեցումների պայքարը։ Քաղաքականության ընդհանուր ուղղվածությունն առաջին հայացքից կարող է թվալ շահերի համընկնում, սակայն տարբերությունը վերջնական նպատակների մեջ է։

Տրանսպորտային հաղորդակցությունների բացման դիսկուրսը ծագեց ԽՍՀՄ փլուզումից անմիջապես հետո, սակայն քաղաքական խնդիրները ստվերեցին տնտեսականը։ Օրինակ՝ Թուրքիայի կողմից հայ-թուրքական սահմանի փակումը միայն քաղաքական դրդապատճառ ուներ, թեև մնացած դեպքերում եղել է ռազմական գործողությունների գործոն այն տարածքներում, որտեղով անցնում էին տրանսպորտային ուղիները։ Ի սկզբանե ռազմավարական ծրագրի յուրաքանչյուր ոչ տարածաշրջանային դերակատար իր առջև ուներ Հարավային Կովկասի աշխարհատնտեսական ապագայի պատկերը։

Ռուսաստանը փորձում էր վերականգնել խորհրդային ենթակառուցվածքը՝ իր վրա կապելով բոլոր տրանսպորտային ուղիները՝ թույլ չտալով շրջանցել ռուսաաստանյան տարածքը՝ որպես որևէ լայնածավալ նախագծերի մաս։ «Հյուսիս–Հարավ» նախագիծն այս համատեքստում ընկալվում էր որպես արգելք դեպի Հարավային Կովկաս և Կենտրոնական Ասիա արևմտյան էքսպանսիայի համար, քանի որ այն հատում էր տվյալ տարածաշրջանների բոլոր նախկին և ապագա հաղորդակցությունները: Արևմուտքը մտածում էր գլոբալ ենթակառուցվածքային ցանցի կատեգորիաներով, ինչը թույլ չէր տալիս որևէ պետության կամ երկրների խմբի վերահսկել կամ արգելափակել ապրանքների տեղաշարժը, ինչը եթե ոչ ուղղակիորեն, ապա՝ անուղղակիորեն, Ռուսաստանի դեմ էր ուղղված: ԵՄ-ն փորձում էր դիվերսիֆիկացում ապահովել նաև ածխաջրածինների ներմուծման ոլորտում՝ կանխելու ռուսական էներգետիկ գործոնի բացառիկ գերակայությունը Եվրոպայում։ Տարածաշրջանային տերություններ Թուրքիան և Իրանը ձգտում էին աշխարհաքաղաքական «միջնորդների» կամ «հանգույցների» դեր խաղալ Եվրասիայի տարբեր տարածաշրջանները միացնելու ծրագրերում, ինչը չի հակասում Արևմուտքի և Ռուսաստանի շահերին, բայց այն ստիպում է մարզերին մրցակցել տարբեր նախագծերի հետ (այդ թվում՝ ճանապարհների կառուցման համար ֆինանսներ գտնելու և քաղաքական հարաբերությունների խորացման հարցում)։ Մյուս կողմից, Չինաստանը ձգտում էր ենթակառուցվածքների ընդլայնմանը՝ Եվրասիայի տարբեր շուկաները ուղղակիորեն Չինաստանի հետ կապելու և Ռուսաստանի, Ղազախստանի և նավթ ու գազ արտահանող այլ երկրների խողովակաշարերը ուղղորդելու դեպի չինացի սպառողներ։ Այսինքն՝ առանցքային դերակատարները պատրաստ են տրանսպորտային հաղորդակցության զարգացմանը, սակայն, հաշվի առնելով որոշ նրբություններ, որոնք չեն խախտի ռազմավարական հավասարակշռությունը։

Միևնույն ժամանակ, 2017 թ. հետո ԵՄ-ի, Թուրքիայի և Ադրբեջանի միջև սկսվեց «տրանսպորտային» դիվանագիտության նոր փուլ, որը ներառում էր Հարավային գազային միջանցքի կառուցման ավարտը, ինչը պետք է Ադրբեջանը Թուրքիայի տարածքով միացներ Հարավային Եվրոպայի երկրների հետ⁽¹⁵⁾։ 2018 թ. շահագործման է հանձնվել Անդրանատոլիական գազատարը (TANAP), իսկ 2020 թ. նոյեմբերի 15-ին՝ Անդրադրիատիկ գազատարը։ Այս նախագիծը վերածվել է չիրականացված Nabucco-ի կրճատ տարբերակի և դարձել կարևոր քաղաքական իրադարձություն ադրբեջանա-թուրքական տնտեսական և ռազմաքաղաքական միության ամրապնդման համատեքստում։ Եթե Nabucco նախագիծը և, մասնավորապես, Կասպից ծովի հատակով գազատարի անցկացման հարցը հանդիպեց Ռուսաստանի դիմադրությանը՝ Կասպից ծովում բնապահպանական խնդիրների պատճառով⁽¹⁶⁾, ապա «հարավային գազային միջանցքն» այլևս այդքան բացասաբար չէր ընկալվում՝ Ռուսաստանի կողմից գազատարի հնարավոր օգտագործման պատճառով⁽¹⁷⁾: Սակայն, 2022 թ. հետո միջազգային աշխարհաքաղաքական իրավիճակի վատթարացումը կարող է տապալել ուկրաինական պատերազմից առաջ ձևավորված համաձայնագրերի համակարգը։

Պայմանները փոխվեցին ոչ թե 2022-ին, այլ 2020-ին, երբ 44-օրյա պատերազմում Հայաստանի պարտությունը հանգեցրեց տարածաշրջանային հարաբերությունների վերանայման և աշխարհաքաղաքական խաղացողների հարաբերությունների ձևաչափի փոփոխության։ Ադրբեջանի արևմտյան մարզերի և Նախիջևանի Ինքնավար Հանրապետության միջև տրանսպորտային հաղորդակցությունները բացելու պահանջը կարելի է դիտարկել հենց Հարավային Կովկասը «ծայրամասային շրջանից» «հանգուցային շրջանի» վերաձևափոխելու տրամաբանության մեջ։ Միևնույն ժամանակ, հաղորդակցությունների բացման մասին խոսակցությունը միայն կատարված փոփոխությունների շարադրումն է, բայց առանցքային հարցը մնում է՝ փոփոխություններն իրականացնելու ձևերը և այս գործընթացում հիմնական դերակատարների դերերը որոշելը։

Չնայած տարածաշրջանում տեղի ունեցող արմատական փոփոխություններին, նման հեռանկարը, հաշվի առնելով քննարկումների և տրանսպորտային նախագծերի իրականացման երկար ժամանակահատվածը, հնարավոր է միայն մի քանի տասնամյակից։ Եթե Հարավային Կովկասը ենթակառուցվածքների առումով որոշ չափով մեկուսացված մնա Եվրասիայի գլխավոր մայրուղիներից, ապա Իրանի միջով դեպի Հնդկաստան կամ Կենտրոնական Ասիա նոր ուղիներ կառուցելու հեռանկարը կկանգնի հսկայական թվով տեխնիկական (երկաթուղու լայնություն), տնտեսական (նավթի գների աճ Կենտրոնական Ասիայից փոխադրումների ժամանակ), քաղաքական (հակամարտությունների առկայություն) և այլ խնդիրների առջև։

Միևնույն ժամանակ, Արևելյան Եվրոպայում տարածաշրջանային հակամարտության առկայությունը անհրաժեշտություն է ստեղծում ապահովելու Ասիայից Եվրոպա տրանսպորտային կայունությունը՝ շրջանցելով Ռուսաստանը, ինչը անհրաժեշտ է ԵՄ-ին՝ ՌԴ-ի դեմ Արևմուտքի պատժամիջոցների քաղաքականության ազդեցությունն ավելի ուժեղացնելու համար։ Ռուսաստանի Դաշնության համար դեպի Հարավ և Արևելք շրջադարձը դառնում է արտաքին քաղաքականության հիմնական ուղղությունը, ինչը հանգեցնում է նրան, որ Հարավային Կովկասն ընկալվի որպես արտաքին աշխարհ տանող միջանցքներից մեկը, որտեղ պետք է ապահովվի աշխարհաքաղաքական կայունություն։ Պատմականորեն, նմանատիպ իրավիճակ արդեն առաջացել է 1970-ականներին, երբ «Ահեղ դատաստանի պատերազմը» և դրան հաջորդած համաշխարհային նավթային ճգնաժամը հանգեցրին Արևմտյան Եվրոպայի շուկայի վերակողմնորոշմանը դեպի ԽՍՀՄ-ից գազի և նավթի մատակարարումներ⁽¹⁸⁾: Այսօր հակառակ գործընթացն է տեղի ունենում, որը ԵՄ-ին դրդում է եվրոպական մակրոտարածաշրջանի էներգետիկ անվտանգության ապահովման այլընտրանքային ուղիների արագ որոնման։

Այսպիսով, տարածաշրջանային հարաբերությունների կայունությունն ու կանխատեսելիությունը դառնում է Հարավային Կովկասում ՌԴ և Արևմուտքի քաղաքականության առաջնահերթություն, և այս առումով առանցքային ուղղություններից մեկը հայ-ադրբեջանական հակամարտության կարգավորումն է։

Ղարաբաղյան կարգավորման հարցում
ՌԴ և ԱՄՆ-ի միջև հարաբերական կոնսենսուսի պահպանում

Ղարաբաղյան հակամարտության կարգավորման հարցն ու Աֆղանստանում ՆԱՏՕ-ի առաքելությունը ռուս-ամերիկյան համագործակցության շրջանակներում երկար տարիներ համարվում էին կոնսենսուսային։ 2014 թ.-ից հետո դադարեցվեց Ռուսաստանի օգնությունը Աֆղանստանում ՆԱՏՕ-ի առաքելությանը, սակայն Ղարաբաղյան հակամարտության կարգավորման շուրջ շփումները շարունակվեցին։

Ղարաբաղյան հակամարտության վերաբերյալ ամերիկյան դիրքորոշումը հետևում էր էթնոքաղաքական հակամարտությունների կարգավորման հարցում Միացյալ Նահանգների ընդհանուր քաղաքականությանը՝ լուծում՝ էթնիկ համայնքները առանձին տարածքային միավորների սահմանազատման միջոցով (Հարավսլավիայի օրինակը)։ Այդ իսկ պատճառով ԱՄՆ-ի պետքարտուղարի նախկին խորհրդական Պ. Գոբլի առաջարկած երկու ծրագրերը ներառում էին տարածքների փոխանակում՝ առանց հաշվի առնելու այս հակամարտության քաղաքական, սոցիալական, մշակութային և այլ առանձնահատկությունները⁽¹⁹⁾։ Բացի այդ, Ռ. Փետերսի «Արյունոտ սահմաններ. ինչպիսին կարող էր ավելի լավ երևալ Մերձավոր Արևելքը» հայտնի հոդվածում, որը հրապարակվել է 2006 թվականին, Հայաստանի տարածքը ներկայացվել է «Գոբլի պլանի» նման ուրվագծերով. Սյունիքի մարզն ամբողջությամբ շրջափակված է Ադրբեջանի տարածքով⁽²⁰⁾: Սակայն նման «սենսացիոն» հրապարակումները այսօր դժվար թե կյանքի կոչվեն, թեև դրանք ցույց են տալիս ընդհանուր վերաբերմունքը գլոբալ իրավիճակին, որում կարևոր են ոչ թե մանրամասները, այլ ապագա տարածաշրջանի ընդհանուր ուրվագծերը։ Այս առումով ռուսական կողմն ավելի ուշադիր էր իրերի իրական վիճակի նկատմամբ, քանի որ Հարավային Կովկասի տարածաշրջանը նախկինում ԽՍՀՄ տարածքի մաս էր կազմում, և շատ էթնոքաղաքական տարաձայնություններ ծագեցին ոչ 1991 թվականին, ոչ էլ նույնիսկ 1988 թվականին, այլ գոյություն են ունեցել խորհրդային իշխանության հաստատումից առաջ և հետո։ Ռուսաստանի դիրքորոշումը հայկական և ադրբեջանական կողմերի համար փոխընդունելի լուծումներ փնտրելն էր, ինչը կարող էր սխալ մեկնաբանվել հակամարտող կողմերի կողմից։ Կարևոր ասպեկտ էր նաև ոչ միայն Հայաստանի կամ Ադրբեջանի, այլև Արցախի (Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետություն) իշխանությունների դիրքորոշումը հաշվի առնելու ցանկությունը⁽²¹⁾։ Այս մոտեցումների տարբերությունը զգացվեց հենց սկզբից, երբ արևմտյան բանակցողները իրավիճակը ընկալեցին որպես երկու պետությունների միջև տարածքային վեճ՝ ներառելով մարդու իրավունքների պաշտպանության տարրը, իսկ ռուսական կողմն առանձնացրեց հակամարտության առանցքային տարրերը՝ պնդելով բոլոր կողմերի շահերը պահպանելու անհրաժեշտությունը։

Այնուամենայնիվ, բանակցային գործընթացի ողջ ընթացքում ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի զանազան առաջարկությունները հանգում էին կարգավորման երեք սկզբունքների հավասարակշռության պահպանմանը՝ ուժի կամ ուժի սպառնալիքի չկիրառում, պետության տարածքային ամբողջականություն և ժողովուրդների ինքնորոշման իրավունքը⁽²²⁾։ Ամերիկյան և ռուսական դիրքորոշումները նման էին նրանով, որ հակամարտությունը պետք է լուծվի։ Վերջնական նպատակները տարբեր էին. ԱՄՆ-ը⁽²³⁾ փորձեց արագ լուծել հակամարտությունը՝ տարածաշրջանը նոր ենթակառուցվածքային նախագծերում ներառելու համար՝ հիմնականում շրջանցելով ՌԴ-ն և ժողովրդավարացնելով հարավկովկասյան հանրապետությունները⁽²⁴⁾:  Ռուսաստանն առաջարկում էր կարգավորման ավելի բարդ գործընթաց, որը ենթադրում էր Լեռնային Ղարաբաղին Ադրբեջանի կազմում բարձր ինքնակառավարման (դաշնային սուբյեկտի մակարդակով) տրամադրում՝ միաժամանակ պահպանելով Հայաստանի, ԼՂՀ-ի և Ադրբեջանի շահերի հավասարակշռությունը, սակայն այս նպատակներին հասնելու ֆորմալ ասպեկտները հիմնականում համընկնում էին հարցի ընթացակարգային լուծումների համատեքստում:

Երկրորդ արցախյան պատերազմի ժամանակ Ադրբեջանի կողմից խախտվել են կարգավորման նախկին բոլոր սկզբունքները, իսկ բանակցային գործընթացի տրամաբանությունը ամբողջությամբ խեղաթյուրվել է։ Ռուսաստանի և ԱՄՆ-ի միջև կարգավորման շուրջ փոխհամաձայնությունը, չնայած երկկողմ հարաբերություններում աճող լարվածությանը, շարունակեց հասնել «կարգավորման» վերջնական արդյունքին, քանի որ, ըստ որոշ ռուսաստանյան⁽²⁵⁾  և արևմտյան⁽²⁶⁾ քաղաքական գործիչների, պատերազմը «նպաստեց» բազմաթիվ առանցքային հակասությունների լուծմանը և կողմերին մոտեցրեց խաղաղության պայմանագրի կնքմանը։

Արցախյան պատերազմից հետո Ռուսաստանի Դաշնության, ԱՄՆ-ի և ԵՄ-ի միջև սկսվեց մրցակցություն հայ-ադրբեջանական հակամարտության կարգավորման միասնական օրակարգի շուրջ։ 2020 թ. նոյեմբերի 10-ի եռակողմ հայտարարությունը, ռուսական խաղաղապահ կոնտինգենտի մուտքը Լեռնային Ղարաբաղ և Ադրբեջանի հետ դաշնակցային համագործակցության մասին հռչակագրի ստորագրումը հնարավորություն տվեցին Ռուսաստանին իրեն համարելու հակամարտության կարգավորման գլխավոր միջնորդ, սակայն պաշտոնական Մոսկվայի ուշադրության տեղափոխումը դեպի Ուկրաինայի պատերազմ հանգեցրեց Բրյուսելում և Վաշինգտոնում կարգավորման նոր հարթակների ձևավորմանը։ Թուրքիայից եկող «3+3» նախաձեռնության տեսքով առանձին առաջարկները պահանջարկ չունեցան։ Պատերազմից երեք տարի անց հանրային դիսկուրսում հակամարտությունների կարգավորման ձևաչափի հիմնական տարրերն ավելի մշուշոտ դարձան և բանակցային տարբեր հարթակների միջև մրցակցության ֆոնին անցան ետնաբեմի քննարկումների դաշտ։

Ի վերջո, Երկրորդ արցախյան պատերազմից հետո տարածաշրջանում ձևավորվեց յուրահատուկ իրավիճակ, երբ հակամարտությունը հանգեցրեց նախկինից ավելի խճճված իրավիճակի՝ չնայած միջնորդների վստահությանը հայկական զիջումների հաշվին հակամարտությունը շուտափույթ լուծելու հարցում։ Հայաստանն ապաշրջափակման փոխարեն ստացավ Գորիս-Կապան արգելափակված մայրուղին, որով անցնում էր Իրանից բեռների հիմնական մասը, իսկ Արցախի շրջափակումը հանգեցրեց Հայաստանից դեպի Լեռնային Ղարաբաղ երթևեկի և ՌԽԿ-ի աշխատանքի կաթվածահարմանը, այսինքն՝ արդյունքում արգելափակվեց Հարավային Կովկասում երկու ավտոճանապարհ: Թուրքիան իր հերթին ամրապնդեց իր դիրքերը Ադրբեջանում քաղաքական ու ռազմական ներկայության, ինչպես նաև Շուշիի հռչակագրի շրջանակներում պանթյուրքիստական գաղափարախոսության ամրապնդման առումներով։ Միաժամանակ, Հայաստանի Սյունիքի մարզի ռազմաքաղաքական տեսանկյունից խոցելիությունը հանգեցրեց Իրանի աշխարհաքաղաքական ներգրավմանը այս մարզի ռազմաքաղաքական և տնտեսական զարգացման հարցում։ ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի աշխատանքի ձևաչափը փոխվել է, և այս կազմակերպությունը փաստացի վերածվել է «քնած ինստիտուտի»։ ՀՀ տարածքում հրադադարի մոնիտորինգի շրջանակներում սկսել է գործել ԵՄ առաքելությունը։

Ակնհայտ է, որ վերը նշված բոլոր գործոններն ազդում են ՌԴ և ԱՄՆ-ի հարաբերությունների վրա, սակայն գլոբալ առճակատման տեղափոխումը հարավկովկասյան տարածաշրջան առաջնահերթություն չէ կողմերից ոչ
մեկի համար (Վրաստանի հակասությունները Ուկրաինայի և ԵՄ-ի
հետ կարճաժամկետ բնույթ է կրում⁽²⁷⁾), ինչը պայմանավորված է Ուկրաինայի պատերազմի վրա կենտրոնանալով: Հարավային Կովկասի տարածաշրջանը դառնում է Արևմուտքի և ՌԴ միջև «անուղղակի» քաղաքական և տնտեսական կապեր ապահովելու այլընտրանքային միջոց, հետևաբար՝ այս տարածքում հակամարտության սրումը ձեռնտու չի լինի խոշոր խաղացողներին, և կավելանա ճնշումը Հայաստանի վրա՝ Ադրբեջանի հետ խաղաղության պայմանագիր կնքելու նպատակով՝ որպես նոր ստատուս քվոյի ամրապնդման միջոց։

Տարածաշրջանը ՌԴ և Արևմուտքի փորձագիտական հանրության աչքերով. գնահատականներ և ռազմավարական տեսլական

Վերոնշյալը կարող է ժամանակակից միջազգային հարաբերություններում Արևմուտքի և Ռուսաստանի ընկալումներում Հարավային Կովկասի տեղի վերաբերյալ որոշ ուրվագծումներ ներկայացնել: Արևմուտքի դեպքում գերիշխում է օրիենտալիզմի դիրքորոշումը՝ Հարավային Կովկասն ընկալելով որպես վերացական Արևելքի մաս, որը կարող է փոխակերպվել արևմտյան պարադիգմի համատեքստում⁽²⁸⁾։ Նմանատիպ քաղաքական հայեցակարգ կարելի է գտնել Զ. Բժեզինսկու մոտ, որը կարևորում է «Եվրասիական Բալկաններ» հասկացությունը⁽²⁹⁾, ներառելով Հարավային Կովկասի և Կենտրոնական Ասիայի տարածաշրջանները՝ որպես Ռուսաստանի և Արևմուտքի ապագա դիմակայության թատերաբեմ, ինչպես նաև՝ Եվրասիայի առանցքային տարածաշրջան: Եվ, վերջապես, «Մեծ» կամ «Նոր» Մերձավոր Արևելքի հայեցակարգը Հարավային Կովկասի տարածաշրջանը ներառում է այս հսկա տարածքի ժողովրդավարացման ընդհանուր տրամաբանության մեջ, ինչը որոշակի շրջաններում ենթադրում է աջակցություն փոքր ինքնիշխան պետություններին և էթնոքաղաքական շարժումներին՝ տարածաշրջանային տերությունների գործողությունների վրա ամերիկյան վերահսկողության պահպանման նպատակով (օրինակ՝ Քրդստան)։

Ռուսաստանյան աշխարհաքաղաքական գրականության մեջ Հարավային Կովկասն ընկալվում է երկկերպ՝ որպես Ռուսաստանը շարունակվող Մեծ խաղի շրջանակներում Մերձավոր Արևելքի և Հնդկաստանի հետ կապող տարածություն կամ միջքաղաքակրթական գոտու⁽³⁰⁾ «լիմիտրոֆ» (սահմանային) մաս, որը տարանջատում  է Ռուսաստանին այլ ուժային կենտրոններից։ Համենայնդեպս, Հարավային Կովկասի հետ կապված ռուսական աշխարհաքաղաքական մտքի շրջանակներում հնչեցին նաև օրիենտալիզմի «նոտաներ», որոնք հետագայում Կովկասի (նույնիսկ Հյուսիսային Կովկասի) ընկալումը հանրային դիսկուրսում փոխակերպեցին նույնական և հեռու մի երևույթի։

Հարավային Կովկասում տեղի ունեցող գործընթացներին Արևմուտքում տրվող փորձագիտական գնահատականները հիմնված էին այն կարծիքի վրա, որ տարածաշրջանում էթնոքաղաքական և այլ հակամարտությունները կարող են լուծվել տնտեսական ինտեգրման, աղքատության դեմ պայքարի և քաղաքական ընտրախավերի՝ ազգայնականություն⁽³¹⁾ տարածելուց հրաժարվելու միջոցով, քանի որ հարավկովկասյան ժողովուրդների միջև տարբերությունները երևան են եկել պատմամշակութային առասպելների միջոցով⁽³²⁾։ Այնուամենայնիվ, նման ըմբռնումը միամիտ է և, հիմնականում, սպեկուլյատիվ, քանի որ ինչպես էթնիկ խմբերի, այնպես էլ այլ սոցիալական խմբերի միջև սահմանների բացակայության մասին հայտարարող նեոլիբերալ մոտեցումը ճգնաժամային իրավիճակներում ինքն իրեն է վարկաբեկում նույնիսկ ամենազարգացած երկրներում (օրինակ՝ պետությունների արձագանքը Covid-19 համավարակին): Մյուս կողմից, չնայած Հարավային Կովկասի երկրների հետ երկար տարիների կապերին, Ռուսաստանում չի ձևավորվել գիտական դպրոց, որը կզբաղվեր պետությունների ու տարածաշրջանի ամբողջական ուսումնասիրությամբ։ Կովկասի ուսումնասիրության արդիականությունը Խորհրդային Միության պայմաններում բավականին ազգագրական բնույթ ուներ, որը սովորության համաձայն շարունակվում է մինչ օրս։ Կարելի է առանձնացնել որոշակի թվով ռուսաստանյան մասնագետների, ովքեր մասնագիտորեն զբաղվում են Հարավային Կովկասով, սակայն այս ոլորտի ուսումնասիրությունը մնում է ոչ առաջնահերթ։

Հասարակական մակարդակում կարելի է նկատել նույն վերաբերմունքը հարավկովկասյան բոլոր հանրապետությունների նկատմամբ, և շարքային քաղաքացիների վերաբերմունքը դրանց նկատմամբ առանձնապես չի տարբերվում՝ չնայած ՌԴ-ի հետ հարաբերություններում առկա կարգավիճակների տարբերությանը։ Ռուսաստանում հարցվածները որպես ամենաբարյացակամ երկրներ են նշել Չինաստանը, Բելառուսը և Ղազախստանը: Երկրների այս ցանկում Հայաստանը զբաղեցնում է չորրորդ տեղը, իսկ Ադրբեջանն առաջին տասնյակում է (նկ. 1)։

Նկար 1. ՌԴ-ի նկատմամբ ամենաբարյացակամ պետությունները (Հարավային Կովկասի երկրներ),
Աղբյուր՝ Լևադա կենտրոն, https://www.levada.ru/2022/06/15/mezhdunarodnye-otnosheniya-7/

Հարավկովկասյան հանրապետություններից միայն Վրաստանն էր երկար ժամանակ ընդգրկված ոչ բարեկամ երկրների ցանկում, սակայն ռուսաստանցի հարցվողների վերաբերմունքն այս երկրի նկատմամբ այժմ ավելի դրական է (նկ. 2) և կապված է այս պահին Վրաստանի հավասարակշռված քաղաքականության հետ։

Նկար 2. ՌԴ-ի նկատմամբ ամենաանբարյացակամ պետությունները (Հարավային Կովկասի երկրներ),
Աղբյուր՝ Լևադա կենտրոն, https://www.levada.ru/2022/06/15/mezhdunarodnye-otnosheniya-7/

Սիմպտոմատիկ է թվում ռուսաստանյան լսարանի վերաբերմունքը Ղարաբաղյան հիմնախնդրի նկատմամբ, որը դրսևորվել է Հայաստանից և Ադրբեջանից հավասար հեռավորության վրա՝ ռուսաստանյան հասարակության համակրանքի, լրատվամիջոցների աշխատանքի և պաշտոնական քարոզչական նարատիվների առումով։  Նույնիսկ Երկրորդ արցախյան՝ 44-օրյա պատերազմի դեպքում ռուսական հասարակական կարծիքի հիմնական ուշադրությունն ուղղված էր ՆԱՏՕ-ի կամ ԱՄՆ-ի հետ առճակատմանը, հետևաբար՝ նույնիսկ որպես Լեռնային Ղարաբաղում ռազմական գործողությունների հիմնական նախաձեռնող, հարցվածների 21%-ը նշել է ՆԱՏՕ-ն կամ Միացյալ Նահանգները, իսկ ռուս խաղաղապահների տեղակայմանը հավանություն տալը բացատրվում էր այլ պետությունների ռազմական ուժերի՝ տարածաշրջանում հայտնվելուն դեմ հանդես գալով (հարցվածների 69%-ը դեմ էր Թուրքիայի խաղաղապահ զորախմբի տեղակայմանը)⁽³³⁾:

Արևմտյան հասարակական դիսկուրսում Հարավային Կովկասի երկրների հետ հարաբերությունները որևէ էական դեր չեն խաղում և ձևավորվում են սփյուռքի համայնքների ակտիվության հիման վրա։ Սակայն ռազմավարական փաստաթղթերում Հարավային Կովկասն ամբողջությամբ կամ որոշ պետություններ երբեմն հիշատակվում են։ ԱՄՆ-ի 2017 թ. ազգային անվտանգության ռազմավարություններում Թրամփի վարչակազմն առանձնացրել է միայն մի հատված «Ռուսաստանի՝ Վրաստան ներխուժման …» մասին⁽³⁴⁾, մինչդեռ 2022 թ. ռազմավարության մեջ նշվում է ԱՄՆ-ի պատրաստակամությունը աջակցելու «Վրաստանի եվրոպական նկրտումներին» և «Հարավային Կովկասում հակամարտությունը լուծելու դիվանագիտական ջանքերով»⁽³⁵⁾: Ընդ որում, «հակամարտությունը» գրված է եզակի, ինչը նշանակում է Ղարաբաղյան հակամարտության ընկալում որպես տարածաշրջանում առանցքային գործընթաց։ «Մեծ Բրիտանիայի ռազմավարական վերանայում – 2023»-ի (Strategic Review) մեջ Հարավային Կովկասը հիշատակվում է «ռուսական միջամտության նկատմամբ կայունության» աճի համատեքստում⁽³⁶⁾, մինչդեռ Ֆրանսիայի 2022 թ. ռազմավարության փաստաթղթում Հարավային Կովկասի երկրներից միայն Վրաստանն է հիշատակվում որպես «Եվրոպական հարևանության» երկրների հետ հարաբերությունների զարգացման ծրագրի մաս⁽³⁷⁾: Նմանատիպ միտում առկա է Գերմանիայի առաջին ազգային անվտանգության ռազմավարության մեջ 2023 թ.⁽³⁸⁾, որտեղ նշվում են ԵՄ-ին՝ միայն Վրաստանի անդամակցության հեռանկարները։ Այսպիսով, ռազմավարական փաստաթղթերում Հարավային Կովկասն առկա է միայն Ռուսաստանի հետ առճակատման կամ ԵՄ-ին ինտեգրվելու խնդրի համատեքստում։

Ռուսաստանյան ռազմավարական փաստաթղթերում Հարավային Կովկասի առանձին երկիր կամ տարածաշրջանն ամբողջությամբ հիշատակվում է ՌԴ ազգային անվտանգության մի քանի ռազմավարություններում և արտաքին քաղաքականության հայեցակարգերում։ Շատ դեպքերում ՀՀ-ը առանձին չի հիշատակվում՝ համարվելով որպես ԱՊՀ, ՀԱՊԿ կամ ԵԱՏՄ անդամ։ Դա այն դեպքում, երբ 2015 թ.-ից ի վեր Աբխազիայի և Հարավային Օսիայի հետ հարաբերությունների զարգացումը մշտապես նշվում է ՌԴ ռազմավարական փաստաթղթերում⁽³⁹⁾։ 2016 թվականի Արտաքին քաղաքականության հայեցակարգում «Անդրկովկաս» հասկացությունը նշվում է Վրաստանի հետ հարաբերությունների կարգավորման անհրաժեշտության հետ կապված, ինչպես նաև մատնանշվում է Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության կարգավորումը ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի գործունեության շրջանակներում⁽⁴⁰⁾։ ՌԴ 2023 թ. արտաքին քաղաքականության հայեցակարգի վերջին հրատարակության մեջ պահպանվում են նույն միտումները, թեև Հարավային Կովկասի երկրների հետ հարաբերությունները մանրամասն նկարագրված չեն և զիջում են ԲՐԻԿՍ-ի
և ՇՕՍ-ի շրջանակներում փոխգործակցությանը⁽⁴¹⁾: ՌԴ ռազմավարական փաստաթղթերի փոփոխման հիմնական միտումը Արևմուտքի հետ հարաբերությունների աստիճանական վատթարացման ցուցադրումն է, որն ուղղակիորեն չի ազդում Հարավային Կովկասի վրա, բայց սահմանափակում է հարավկովկասյան հանրապետությունների խուսանավելու հնարավորությունը։

Հարավային Կովկասի խաղաղության օրակարգ.
պարտադրվա՞ծ, թե՞ օբյեկտիվորեն անհրաժեշտ խոսույթ

Վերջին տարիների աշխարհաքաղաքական փոփոխությունները ցույց են տալիս Հարավային Կովկասում խաղաղության և կայունության հասնելու անհրաժեշտությունը, ինչի մասին են վկայում տարբեր նախաձեռնություններն ու նախագծերը, որոնք ուղղված են տարածաշրջանը տարանցման համար «բացելուն» և ուժի միանգամից մի քանի կենտրոններից խաղաղ օրակարգի խթանմանը: Սակայն տարածաշրջանային խաղաղարարությունն ունի տարբեր երանգներ՝ կապված ապագա աշխարհաքաղաքական «խաղի» համար առավել հարմար դիրքի հասնելու ցանկության հետ։ Այս համատեքստում «խաղաղությունն» ընկալվում է Հարավային Կովկասում և ավելի լայն տարածաշրջանում հարաբերությունների կառուցման համատեքստում՝ հետագա գործընթացների կանխատեսելիությունը բարձրացնելու նպատակով։

2020 թվականից հետո միջազգային հանրությունն անցել է տուրբուլենտության մի քանի փուլ, սակայն այսօր խոշոր տերությունները փորձում են նոր առաջնահերթություններ որոշել՝ որպես հարաբերությունների նախկին ձևաչափերի ճգնաժամի մաս։ Հարավային Կովկասն այս համատեքստում դառնում է առանցքային տարածաշրջան, որտեղ խաչվում են ճանապարհները Եվրոպայից Կենտրոնական Ասիա և Ռուսաստանից Իրան ու Հնդկաստան: Ենթակառուցվածքային նախագծերը, լինելով տեխնիկական միջոցառումների շատ բարդ համալիր, կարիք ունեն տարածաշրջանում կայուն իրավիճակի՝ ներդրումներ ներգրավելու և դրանց հեռանկարայնության համար, ուստի Հարավային Կովկասում խաղաղությունը դառնում է առաջնահերթ ոլորտներից մեկը ապագա համաշխարհային տնտեսական վերակողմնորոշման համատեքստում՝ դեպի ՉԺՀ-ի և Հարավարևելյան Ասիայի շուկաներ:

Լեռնային Ղարաբաղի հիմնախնդրի կարգավորման շրջանակներում խաղաղության նախաձեռնություններին զուգընթաց կարելի է նշել մի քանի այլ միտումներ, որոնք ցույց են տալիս մեծ տերությունների սևեռվածությունը «խաղաղություն ցանկացած միջոցներով» բանաձևը ապահովելու վրա։ Հայաստանն այս համատեքստում դառնում է ճնշման հիմնական օբյեկտ, քանի որ «խաղաղությունը Հայաստանի հաշվին» ներկայիս իրավիճակում համարվում է ամենաիրատեսական սցենարը։ Խաղաղության հասնելն արագացնելու հիմնական փաստարկները վերաբերում են բանակցային գործընթացի շրջանակներում հայկական կողմի պահանջների նշաձողն իջեցնելու անհրաժեշտությանը⁽⁴²⁾՝ ՀՀ-ը ներգրավելով ապագա ենթակառուցվածքային նախագծերում («Հյուսիս-Հարավ» ՄՏՄ)⁽⁴³⁾ և Ադրբեջանի հետ խաղաղ համաձայնագրի շուտափույթ ձեռքբերմանը՝ Լեռնային Ղարաբաղի բնակչության իրավունքների և անվտանգության ապահովման առումով⁽⁴⁴⁾: Նման պայմանների հիման վրա «խաղաղության» հասնելը տարածաշրջանի պետություններից մեկի հաշվին կարող է հանգեցնել Հարավային Կովկասում ուժերի հավասարակշռության վերջնական խախտման և ապագայում սպառնալ վիճելի հարցերը լուծելու նոր ուժային մեթոդներով: Բացի այդ, տարածաշրջանային և արտատարածաշրջանային որոշ խաղացողների հրաժարումը փոխգործակցության հին ռազմավարություններից կարող է հանգեցնել նոր մոտեցումների անարդյունավետության, ինչն, ի վերջո, կստիպի նրանց խաղալ օտարի կանոններով:

Երկարաժամկետ խաղաղության համար անհրաժեշտ դիսկուրսը կարող է լինել միայն տարածաշրջանում ուժերի կայուն հավասարակշռության պայմանների ստեղծումը։ Այս համատեքստում ՀՀ-ի ռազմաքաղաքական հզորության վերականգնումը առաջնահերթություն է դառնում ոչ միայն հայ հասարակության անվտանգության ապահովման, այլև տարածաշրջանում իրավիճակի կայունացման համար՝ հակամարտության գոտու ընդլայնումը կանխելու համար։

Եզրակացություն

Վերևում մենք ներկայացրել ենք որոշ նշուններ, որոնք ցույց են տալիս Հարավային Կովկասի ընկալման առանձնահատկությունները Արևմուտքում և Ռուսաստանում։ Տարածաշրջանի մասին ըմբռնման նախկին սխեմաները հիմնականում հնացել են և հիմնված են կարծրատիպերի ու իներցիայի վրա, ուստի հարավկովկասյան հանրապետությունների այսօրվա իրողությունների ըմբռնումը պահանջում է ավելի մանրամասն ուսումնասիրություն:

Միևնույն ժամանակ, նկատելի են դառնում գերտերությունների կողմից Հարավային Կովկասում հարաբերությունների որոշակի համակարգ կառուցելու փորձերը, ինչը մինչ այժմ մասամբ հաջողվել է Միացյալ Նահանգներին։ Այնուամենայնիվ, Ռուսաստանի փոփոխվող դիրքորոշումը ցույց է տալիս նաև հարավկովկասյան հասարակությունների հետ աշխատանքի որոշ գործոնների վերաիմաստավորում: Այս մոտեցումների արդյունավետությունը ցույց կտա ապագան, սակայն այս պահին հետխորհրդային պետությունների միջև հաստատված հարաբերությունների վերանայումը ռիսկային և պոտենցիալ պայթյունավտանգ է թվում։ Այս հարցին պետք է ավելի մանրամասն անդրադառնալ տարածաշրջանում և «քայքայման» հերթական գործընթացն ապրող ողջ հետխորհրդային տարածությունում՝ ուժերի կոնկրետ դասավորվածության վերլուծության համատեքստում:

Սպառնալիքները

Ստեղծված իրավիճակը չափազանց ռիսկային է ՀՀ-ի համար մի քանի հիմնական գործոնների տեսանկյունից.

• Երկրորդ արցախյան պատերազմում պարտվելուց հետո ՀՀ շուրջ ստեղծված ներքին և արտաքին քաղաքական իրավիճակը հիմնված է Հարավային Կովկասի տարածաշրջանի ընդհանուր ապագայի շուրջ մեծ տերությունների ընդգրկուն փոխհամաձայնության վրա՝ առանց մանրամասների մեջ խորանալու, ինչը սպառնում է ճնշում գործադրել ՀՀ վրա՝ քաղաքական գործիչների «պրագմատիկ» քայլերի քողի տակ շարունակվող զիջումների համատեքստում:
• Ուկրաինական ճակատում իրավիճակի վատթարացումը և Արևելյան Եվրոպայում մարտական գործողությունների թատերաբեմի ընդլայնումը սպառնում են Արևմուտք–Ռուսաստան առճակատման տեղափոխմամբ դեպի Հարավային Կովկաս:
• Այսօր ՀՀ-ն ի սկզբանե թույլ դիրքեր ունի նաև ՌԴ հետ դաշինքի համատեքստում, ինչը սահմանափակում է այս հանրապետության համար մանևրելու հնարավորությունը, և առանց Հայաստանի հետ ռազմավարական դաշինքի ամրապնդմանն ուղղված ՌԴ ակտիվ գործողությունների, իրավիճակը կարող է վատթարանալ երկու կողմերի համար էլ:

Հնարավորությունները

Հարավային Կովկասի աշխարհաքաղաքական դերի վերանայումը կարող է նպաստել ՀՀ տնտեսական զարգացմանը և հավելյալ ներդրումներին, ինչը տեսանելի դարձավ Ուկրաինայում ռազմական գործողությունների սկսվելուց հետո։ Հնարավոր է նաև ամրապնդել ռուս-հայկական համագործակցությունը ռազմատեխնիկական ոլորտում՝ տարածաշրջանում Թուրքիայի և Ադրբեջանի դիրքերը հավասարակշռելու համար։ Հարկ է նշել նաև պատերազմների կանխարգելման ներուժը հարաբերությունների կայուն տարածաշրջանային կառուցվածքի ստեղծման դեպքում՝ խաղաղության ապահովման մեջ շահագրգռված մի քանի խոշոր խաղացողների մասնակցությամբ։

1. Айвазян Д.С. Южный газовый коридор как инструмент диверсификации импорта газа в Европейский Союз//Научно-аналитический вестник Института Европы РАН. 2018. № 2. сс. 128–
2. Армения рискует выпасть из проекта транспортного коридора «Север – Юг». 23.10.2022. https://www.vedomosti.ru/business/articles/2022/10/24/946972-armeniya-riskuet-vipast-iz-proekta-koridora-sever-yug (дата обращения: 23.07.2023).
3. Бжезинский З. Великая шахматная доска. Господство Америки и его геостратегические императивы. – М.: Междунар. отношения, 1999. – 256 с.
4. Большие намёки маленькой Армении. https://www.rosbalt.ru/main/2004/05/ 27/163141.html, (дата обращения: 23.07.23).
5. Величко Л.Н. Южный Кавказ в системе внешней политики США 1991-2001 гг/ Л.Н. Величко//Гуманитарные и юридические исследования. – 2018.- № 1.- сс. 20-25.
6. Газ из РФ и Азербайджана могут поставлять в Европу через газопровод ТАР. 02.11.2016. https://regnum.ru/news/2200677 (дата обращения: 23.07.2023).
7. Давтян В.С. Геополитическое измерение энергетической и транспортно-логистической безопасности Армении: Монография. – Ер.: Изд-во ЕГЛУ, 2019. сс. 64-65.
8. Цымбурский В.Л. Остров Россия: Геополитические и хронополитические работы. 1993-2006. М.: РОССПЭН, 2007. 544 с.
9. Искандарян А. Южный Кавказ между изоляцией и интеграцией: генезис и перспективы // Кавказское соседство: Турция и Южный Кавказ. Ереван: Институт Кавказа, 2008. сс. 7-14.
10. Казимиров В.Н. Мир Карабаху. Посредничество России в урегулировании нагорно-карабахского конфликта. – 2-е изд., доп. – Москва: Международные отношения, 2015. сс. 33-34.
11. Кампанер Н. Европейская энергобезопасность и уроки истории//Россия в глобальной политике. №6, 2007. URL: https://globalaffairs.ru/articles/evropejskaya-
12. «Кризис углубляется»: Россия добивается гарантий прав и безопасности армян Карабаха. https://eadaily.com/ru/news/2023/07/21/krizis-uglublyaetsya-rossiya-dobivaetsya-garantiy-prav-i-bezopasnosti-armyan-karabaha (дата обращения: 23.07.2023)
13. Лавров убежден, что политическое урегулирование в Карабахе возможно. https://tass.ru/politika/9712099 (дата обращения: 23.07.2023).
14. Мадридские Принципы – Полный Текст. https://www.aniarc.am/2016/04/12/madrid-document-full-russian/, (дата обращения: 23.07.2023).
15. Маркедонов С. М. Южный Кавказ: конкурирующие геополитические проекты – особенный регион в российской внешней политике. // Кавказ – сотрудничество ради стабильности. Материалы конференции. «ПолиГраф». Тбилиси. 2008 г. с. 60-67.
16. Международное сообщество призывает Армению снизить планку в вопросе статуса Нагорного Карабаха – Пашинян. 13.04.2022. https://newsarmenia.am/news/armenia/-mezhdunarodnoe-soobshchestvo-prizyvaet-armeniyu-snizit-planku-v-voprose-statusa-nagornogo-karabakha/ (дата обращения: 23.07.2023).
17. План Гобла по карабахской проблеме до сих пор является предметом интенсивного обсуждения. 14.02.2008. https://www.panarmenian.net/m/rus/details/42634 (дата обращения: 23.07.2023).
18. Получит ли Грузия статус страны-кандидата на членство в Евросоюзе? https://www.golosameriki.com/a/eu-georgia-decision/7137025.html (дата обращения: 23.07.2023).
19. Посол Британии в Баку: Лондон выступает за международный контингент в Карабахе. https://www.bbc.com/russian/news-56942212 (дата обращения: 23.07.2023).
20. Примаков о Нагорном Карабахе: часть 3. https://mediamax.am/ru/news/special-file/22028/ (дата обращения: 23.07.2023).
21. Путин предложил США совместно использовать РЛС в Азербайджане в качестве элемента ПРО. https://www.newsru.com/world/07jun2007/proporobuem.html (дата обращения: 23.07.2023).
22. Россия не даст согласие на строительство транскаспийского газопровода из Туркменистана в Азербайджан. 16.12.2022. https://news.am/rus/news/735541.html (дата обращения: 23.07.2023).
23. Саркисян О. Л., Дунамалян Н. А. (2021) «Вторая Карабахская война в контексте освещения событий в российском медиаполе и экспертных оценках», Вестник Ереванского Университета: Международные отношения, Политология, 12 (3 (36), сс. 44–54. doi: 10.46991/BYSU:D/2021.12.3.044. URL: https://journals.ysu.am/index.php/bulletin-ysu-int-rel-pol/article/view/vol12_no3_2021_pp044-054/vol12_no3_2021_pp044-054_pdf (дата обращения: 23.07.2023).
24. Саид Э. Ориентализм. Западные концепции Востока: Русский мир, 2006. – 636 с.
25. Указ об утверждении Концепции внешней политики Российской Федерации. 31.03.2023. http://kremlin.ru/events/president/news/70811 (дата обращения: 23.07.2023).
26. Указ Президента Российской Федерации от 30.11.2016 г. № 640. Об утверждении Концепции внешней политики Российской Федерации, http://kremlin.ru/acts/bank/41451/page/4 (дата обращения: 23.07.2023).
27. Указ Президента Российской Федерации от 31.12.2015 г. № 683. О Стратегии национальной безопасности Российской Федерации. http://www.kremlin.ru/acts/bank/40391/page/4 (дата обращения: 23.07.2023).
28. Чернявский С. И. Кавказский вектор российской дипломатии // Центральная Азия и Кавказ, №5(11), 2000, сс. 102-111.
29. Buzan, B., & Wæver, O. (2003). Regions and Powers: The Structure of International Security (Cambridge Studies in International Relations). Cambridge: Cambridge University Press. doi:10.1017/CBO9780511491252.
30. Carter, A. B., & Perry, W. J. (1999). Preventive Defense: A New Security Strategy for America. Brookings Institution Press. http://www.jstor.org/stable/10.7864/j.ctvdf0kk4 (дата обращения: 23.07.2023).
31. De Waal T. The Caucasus: an introduction. New York, Oxford University Press, 2019, PP. 101-102.
32. EU Statement on opening of the Baku-Tbilisi-Kars railway. 10.2017. https://www.eeas.europa.eu/node/34825_en (дата обращения: 23.07.2023)
33. FREEDOM Support Act. 102nd Congress (1991-1992). https://www.congress.gov/bill/102nd-congress/senate-bill/2532/text (дата обращения: 23.07.2023).
34. Integrated Review Refresh 2023. Responding to a more contested and volatile world. https://assets.publishing.service.gov.uk/government/uploads/system/uploads/attachment_data/file/1145586/11857435_NS_IR_Refresh_2023_Supply_AllPages_Revision_7_WEB_PDF.pdf (дата обращения: 23.07.2023).
35. Integrated Security for Germany. National security strategy. https://www.nationalede/National-Security-Strategy-EN.pdf (дата обращения: 23.07.2023).
36. National Security Strategy of the United States of America. December https://trumpwhitehouse.archives.gov/wp-content/uploads/2017/12/NSS-Final-12-18-2017-0905.pdf (дата обращения: 23.07.2023).
37. National Security Strategy. October 2022. https://www.whitehouse.gov/wp-content/uploads/2022/10/Biden-Harris-Administrations-National-Security-Strategy-10.2022.pdf (дата обращения: 23.07.2023).
38. National strategic review 2022. https://www.sgdsn.gouv.fr/files/files/rns-uk-20221202.pdf (дата обращения: 23.07.2023).
39. Peters, Ralph. “Blood borders.” Armed Forces Journal, 1 June 2006. 26 June 2014. http://www.armedforcesjournal.com/blood-borders/ (дата обращения: 23.07.2023)
40. Rumer E., Sokolsky R., Stronski, P. U.S. Policy Toward the South Caucasus: Take Three / Carnegie Endowment for International Peace. PP. 6-8. URL: https://carnegieendowment.org/files/CP_310_Rumer_Sokolsky_Stronski_Caucusus_Final_Web.pdf (дата обращения: 23.07.2023).
41. Silk Road Strategy Act of 1999. https://www.eso.org/gen-fac/pubs/astclim/espas/maidanak/silkroad.html (дата обращения: 23.07.2023).
42. Talbott S. A Farewell to Flashman: American Policy in the Caucasus and Central Asia. Baltimore, Maryland July 21, 1997. URL: https://1997-2001.state.gov/regions/nis/970721talbott.html (дата обращения:07.2023).

(1) Քաղաքական գիտությունների թեկնածու, Հայ-Ռուսական (Սլավոնական) համալսարանի քաղաքագիտության ամբիոնի դոցենտ։

(2) Թարգմանված է ռուսերենից, հոդվածը խմբագրություն է հանձնվել  25.07.2023 թ.:

(3) Искандарян А. Южный Кавказ между изоляцией и интеграцией: генезис и перспективы // Кавказское соседство: Турция и Южный Кавказ. Ер.: Институт Кавказа, 2008. сс. 7-14:

(4) Давтян В.С. Геополитическое измерение энергетической и транспортно-логистической безопасности Армении: Монография. – Ер.: Изд-во ЕГЛУ, 2019. сс. 64-65.

(5) FREEDOM Support Act. 102nd Congress (1991-1992), https://www.congress.gov/bill/102nd-congress/senate-bill/2532/text (բեռնման օրը՝ 23.07.2023):

(6) Carter, A. B., & Perry, W. J. (1999). Preventive Defense: A New Security Strategy for America. Brookings Institution Press. http://www.jstor.org/stable/10.7864/j.ctvdf0kk4 (բեռնման օրը՝ 23.07.2023).

(7) Величко Л.Н. Южный Кавказ в системе внешней политики США 1991-2001 гг./Л.Н. Величко//Гуманитарные и юридические исследования.  2018.  № 1. сс. 20-25.

(8) Talbott S. A Farewell to Flashman: American Policy in the Caucasus and Central Asia. Baltimore, Maryland July 21, 1997. URL: https://1997-2001.state.gov/regions/nis/970721talbott.html (բեռնման օրը՝ 23.07.2023).

(9)Маркедонов С. М. Южный Кавказ: конкурирующие геополитические проекты– особенный регион в российской внешней политике.//Кавказ–сотрудничество ради стабильности. Материалы конференции. «ПолиГраф». Тбилиси. 2008 г. сс. 60-67.

(10) Чернявский С. И. Кавказский вектор российской дипломатии//Центральная Азия и Кавказ, №5 (11), 2000, сс. 102-111.

(12) Путин предложил США совместно использовать РЛС в Азербайджане в качестве элемента ПРО. https://www.newsru.com/world/07jun2007/proporobuem.html (բեռնման օրը՝ 23.07.2023).

(13) Buzan, B., & Wæver, O. (2003). Regions and Powers: The Structure of International Security (Cambridge Studies in International Relations). Cambridge: Cambridge University Press. doi:10.1017/CBO9780511491252.

(14) Silk Road Strategy Act of 1999. https://www.eso.org/gen-fac/pubs/astclim/espas/maidanak/silkroad.html (բեռնման օրը՝ 23.07.2023).

(15) EU Statement on opening of the Baku-Tbilisi-Kars railway. 30.10.2017. https://www.eeas.europa.eu/node/34825_en (բեռնման օրը՝ 23.07.2023).

(16) Айвазян Д.С. Южный газовый коридор как инструмент диверсификации импорта газа в Европейский Союз//Научно-аналитический вестник Института Европы РАН. 2018. № 2. сс. 128-134.

(17) Россия не даст согласие на строительство транскаспийского газопровода из Туркменистана в Азербайджан. 16.12.2022. https://news.am/rus/news/735541.html (բեռնման օրը՝ 23.07.2023):

(18) Газ из РФ и Азербайджана могут поставлять в Европу через газопровод ТАР. 02.11.2016. https://regnum.ru/news/2200677 (բեռնման օրը՝ 23.07.2023):

(19) Кампанер Н. Европейская энергобезопасность и уроки истории // Россия в глобальной политике. №6, 2007. URL: https://globalaffairs.ru/articles/evropejskaya-energobezopasnost-i-uroki-istorii/ (բեռնման օրը՝ 23.07.2023).

(20) План Гобла по карабахской проблеме до сих пор является предметом интенсивного обсуждения. 14.02.2008. https://www.panarmenian.net/m/rus/details/42634 (բեռնման օրը՝ 23.07.2023).

(20) Peters, Ralph. “Blood borders.” Armed Forces Journal, 1 June 2006. Web. 26 June 2014. http://www.armedforcesjournal.com/blood-borders/  (բեռնման օրը՝ 23.07.2023)

(21) Казимиров В.Н. Мир Карабаху. Посредничество России в урегулировании нагорно-карабахского конфликта. – 2-е изд., доп. – Москва: Международные отношения, 2015, сс. 33-34.

(22) Мадридские Принципы – Полный Текст. https://www.aniarc.am/2016/04/12/madrid-document-full-russian/ (բեռնման օրը՝ 23.07.2023).

(23) Большие намёки маленькой Армении. https://www.rosbalt.ru/main/2004/05/27/163141.html  (բեռնման օրը՝ 23.07.2023).

(24) Примаков о Нагорном Карабахе: часть 3. https://mediamax.am/ru/news/special-file/22028/ (բեռնման օրը՝ 23.07.2023).

(25) Лавров убежден, что политическое урегулирование в Карабахе возможно. https://tass.ru/politika/9712099  (բեռնման օրը՝ 23.07.2023).

(26) Посол Британии в Баку: Лондон выступает за международный контингент в Карабахе. https://www.bbc.com/russian/news-56942212  (բեռնման օրը՝ 23.07.2023):

(27) Получит ли Грузия статус страны-кандидата на членство в Евросоюзе? https://www.golosameriki.com/a/eu-georgia-decision/7137025.html (բեռնման օրը՝ 07/23/2023)

(28) Տե՛ս Саид Э. Ориентализм. Западные концепции Востока: Русский мир, 2006. –  636 с.

(29) Бжезинский З. Великая шахматная доска. Господство Америки и его геостратегические императивы. – М.: Междунар. отношения, 1999. – 256 с.

(30) Цымбурский В.Л. Остров Россия: Геополитические и хронополитические работы. 1993-2006. М.: РОССПЭН, 2007. 544 с.

(31) Rumer, E., Sokolsky, R., Stronski, P. U.S. Policy Toward the South Caucasus: Take Three / Carnegie Endowment for International Peace. 2017. PP. 6-8. URL:  https://carnegieendowment.org/files/CP_310_Rumer_Sokolsky_Stronski_Caucusus_Final_Web.pdf  (բեռնման օրը՝ 23.07.2023).

(32) De Waal, T. The Caucasus: an introduction. New York, Oxford University Press, 2019, PP. 101-102.

(33) Саркисян О. Л., Дунамалян Н. А. (2021) «Вторая Карабахская война в контексте освещения событий в российском медиаполе и экспертных оценках», Вестник Ереванского Университета: Международные отношения, Политология, 12(3 (36), сс. 44–54. doi: 10.46991/BYSU:D/2021.12.3.044. URL: https://journals.ysu.am/index.php/bulletin-ysu-int-rel-pol/article/view/vol12_no3_2021_pp044-054/vol12_no3_2021_pp044-054_pdf (բեռնման օրը՝ 23.07.2023).

(34) National Security Strategy of the United States of America. December 2017. https://trumpwhitehouse.archives.gov/wp-content/uploads/2017/12/NSS-Final-12-18-2017-0905.pdf  (բեռնման օրը՝ 23.07.2023).

(35) National Security Strategy. October 2022. https://www.whitehouse.gov/wp-content/uploads/2022/10/Biden-Harris-Administrations-National-Security-Strategy-10.2022.pdf (բեռնման օրը՝ 23.07.2023).

(36) Integrated Review Refresh 2023. Responding to a more contested and volatile world. https://assets.publishing.service.gov.uk/government/uploads/system/uploads/attachment_data/file/1145586/11857435_NS_IR_Refresh_2023_Supply_AllPages_Revision_7_WEB_PDF.pdf (բեռնման օրը՝ 23.07.2023):

(37) National strategic review 2022, https://www.sgdsn.gouv.fr/files/files/rns-uk-20221202.pdf (բեռնման օրը ՝ 23.07.2023).

(38) Integrated Security for Germany. National security strategy. https://www.nationalesicherheitsstrategie.de/National-Security-Strategy-EN.pdf (բեռնման օրը ՝ 23.07.2023).

(39) Указ Президента Российской Федерации от 31.12.2015 г. № 683. О Стратегии национальной безопасности Российской Федерации. http://www.kremlin.ru/acts/bank/40391/page/4 (բեռնման օրը՝՝ 23.07.2023):

(40) Указ Президента Российской Федерации от 30.11.2016 г. № 640. Об утверждении Концепции внешней политики Российской Федерации. http://kremlin.ru/acts/bank/41451/page/4 (բեռնման օրը՝ 23.07.2023):

(41) Указ об утверждении Концепции внешней политики Российской Федерации. 31.03.2023. http://kremlin.ru/events/president/news/70811 (բեռնման օրը՝ 07/23/2023).

(42) Международное сообщество призывает Армению снизить планку в вопросе статуса Нагорного Карабаха–Пашинян. 13.04.2022. https://newsarmenia.am/news/armenia/-mezhdunarodnoe-soobshchestvo-prizyvaet-armeniyu-snizit-planku-v-voprose-statusa-nagornogo-karabakha/ (բեռնման օրը՝ 23.07.2023).

(43) Армения рискует выпасть из проекта транспортного коридора «Север – Юг». 23.10.2022. https://www.vedomosti.ru/business/articles/2022/10/24/946972-armeniya-riskuet-vipast-izproekta-koridora-sever-yug «Кризис углубляется»: Россия добивается гарантий (բեռնման օրը՝ 23.07.2023).

(44) «Кризис углубляется»: Россия добивается гарантий прав и безопасности армян Карабаха. https://eadaily.com/ru/news/2023/07/21/krizis-uglublyaetsya-rossiya-dobivaetsya-garantiy-prav-i-bezopasnosti-armyan-karabaha (բեռնման օրը՝ 23.07.2023).