Իրանի մայրաքաղաքը տեղափոխելու նախագծի մասին
ԱՌՎԱԿ կենտրոնի մեկնաբանությունը, 18.02.2025 թ.(1)
Իրանի ղեկավարությունը 2025 թ. հունվարին կրկին հայտարարեց մայրաքաղաքը Թեհրանից Հնդկական օվկիանոսի ափին գտնվող Սիստան և Բելուջիստան նահանգի Մաքրան (Մեքրան) կոչվող վայր տեղափոխելու իր մտադրության մասին: Իրանի կառավարության ներկայացուցչի խոսքով՝ այդ նպատակով կստեղծվեն երկու փորձագիտական հանձնաժողովներ, որոնք հարցը կուսումնասիրեն բազմակողմ դիտարկմամբ(2):
Մայրաքաղաքի տեղափոխման շուրջ քննարկումներն Իրանում ակտիվացել են 2024 թ. սեպտեմբերից՝ Իրանի նորընտիր նախագահի կողմից կառավարության ձևավորումից անմիջապես հետո։ Իր նախընտրական քարոզարշավի ընթացքում Մասուդ Փեզեշքիանն ընտրողներին խոստացել էր համոզել գերագույն իշխանությանը, որպեսզի իրացնի երկրի զարգացման համար մեծ նշանակություն ունեցող այս նախագիծը։
Նոր մայրաքաղաքի գաղափարը քննարկվում էր տակավին Ռեզա Փահլավի շահի օրոք։ Միացյալ Նահանգները, ում հետ շահը դաշինքի մեջ էր, նրան խորհուրդ էր տվել մայրաքաղաքը տեղափոխել հարավ, քանզի այն կարծիքին էր, որ Թեհրանը խորհրդային սահմանին շատ մոտ է գտնվում, ինչը պատերազմի դեպքում նրան բավականին խոցելի է դարձնում(3): Իրանում տեղի ունեցած իսլամական հեղափոխությունը հետաձգեց ծրագիրը, սակայն այն նորից օրակարգ բերվեց Հասան Ռոհանիի գլխավորած բարեփոխական ուժերի կողմից, ով հաղթել էր 2013 թ. նախագահական ընտրություններում: Այնուամենայնիվ, այն ժամանակ այաթոլլահ Ալի Խամենեին և Գերագույն հոգևոր խորհուրդը («Պահապանների խորհուրդը») մերժեցին այդ գաղափարը՝ որպես մի նախաձեռնություն, որը չի համապատասխանում երկրի ընթացիկ օրակարգին և առաջնահերթություններին: Չնայած ընտրություններում տարած հաղթանակին, 2010-ականների սկզբին բարեփոխականների դիրքերն ամուր չէին պետական համակարգում, քանզի հաշվի առնելով Մերձավոր Արևելքում իրավիճակի ընդհանուր սրումը, Իրանի պահպանողական ուժերը՝ ի դեմս ԻՀՊԿ-ի հոգևորականների և գեներալների, թերահավատորեն էին վերաբերվում երկրի արդիականացման տարբեր նախաձեռնություններին ու ծրագրերին։
Իսկ հիմա, ըստ ամենայնի, բարեփոխականների գաղափարը դրական արձագանք է գտել պահպանողական ուժերի շրջանում, որոնք, ամեն դեպքում, պատրաստ են քննարկել այդ նախաձեռնությունը։ Այդ մասին են վկայում փորձագիտական հանձնաժողովների ստեղծումն ու իրանական ԶԼՄ-ներում նախագծի ծավալված քննարկումները։ Նշենք, որ առանց Գերագույն առաջնորդի հավանության մայրաքաղաքը տեղափոխելու թեման դժվար թե աշխույժ ու հանրային քննարկումների առարկա դառնար Իրանում։ Իսլամական Հեղափոխության պահապանների կորպուսը (ԻՀՊԿ) նույնպես հետաքրքրություն է ցուցաբերել այդ գաղափարի նկատմամբ: Ըստ իրանական աղբյուրների, նրա բիզնես կառույցները կստանան ամենակարևոր պայմանագրերը նոր մայրաքաղաքի և դրա ենթակառուցվածքների կառուցման համար: Հայտնի է, որ Guardian Corps-ի հետ փոխկապակցված ընկերությունները զբաղվում են նավթի արդյունահանմամբ, բանկային գործերով և շինարարությամբ, ունեն մեծ փորձ և անհրաժեշտ տեխնիկական բազա(4)։ Հաշվի առնելով, որ խոսքը տասնյակ միլիարդավոր դոլար արժողությամբ պայմանագրերի մասին է, կարելի է ակնկալել, որ էլիտար կորպուսի գեներալներն ակտիվորեն լոբբինգ են անելու նախագծի համար։ Միևնույն ժամանակ, բացի մայրաքաղաքը տեղափոխելու իրական սոցիալ-տնտեսական պատճառներից, որոնց մասին խոսում են բարեփոխականները, ԻՀՊԿ-ն կարող է առաջնորդվել նաև ռազմական ռազմավարական բնույթի շարժառիթներով։
Ընդհանուր առմամբ, Իրանի համար եզակի իրավիճակ է ստեղծվել, որտեղ բարեփոխականների և պահպանողականների նպատակները կարող են լիովին համընկնել։
Իրանական ԶԼՄ-ներում քննարկվող պաշտոնական վարկածի համաձայն՝ մայրաքաղաքը տեղափոխելու անհրաժեշտությունը պայմանավորված է սոցիալական խնդիրներով և տնտեսական նպատակահարմարությամբ։
Նախ՝ Թեհրանը ծանրաբեռնված է։ Քաղաքի ենթակառուցվածքները չեն կարողանում հարմարավետություն ապահովել 12 մլն բնակիչների համար: Դեռևս 2000-ականների տվյալներով Թեհրանում իրավիճակը բնութագրվում էր որպես ծայրահեղ։ Մայրաքաղաքի զգալի մասը միացված չէր կենտրոնացված կոյուղու համակարգին, իսկ բնակչությունը մաքուր խմելու ջրի պակաս ուներ(5)։ Քաղաքում բացակայում են կանաչ տարածքները, օդի աղտոտվածությունը բարձր է, հաճախակի են ավազահողմերը։ Քաղաքը տուժում է խցանումներից, իսկ մայրաքաղաքից դուրս բերված աղբը չի վերամշակվում և կենտրոնանում է արվարձանների մեծ աղբավայրերում, որի պատճառով էլ այլևս բավարար տարածք չկա դրանց հետագա ընդլայնման համար։
Երկրորդ, բարեփոխականների կարծիքով՝ Թեհրանը երկար ժամանակ չի կարողանում կատարել երկրի արդյունաբերական կենտրոնի իր դերը: Իրանի հիմնական արդյունաբերական ձեռնարկությունները կենտրոնացած են Թեհրանում, սակայն հումքի մատակարարումը, որ իրականացվում է հիմնականում Պարսից ծոցի տարածաշրջանից, թանկ արժե և ազդում է ձեռնարկությունների շահութաբերության վրա։ Բացի այդ, Թեհրանը աշխարհագրորեն հեռու է երկրի միջով անցնող համաշխարհային առևտրային միջանցքների լոգիստիկ ենթակառուցվածքից: Խոսքն, առաջին հերթին, «Հյուսիս–Հարավ» երթուղու մասին է, որը պետք է Հնդկական օվկիանոսը կապի Հարավային Կովկասի, Եվրոպայի և Ռուսաստանի հետ։ Առևտրային միջանցքի հիմնական ռազմավարական ճյուղից մայրաքաղաքի և նրա արդյունաբերական հզորությունների «մեկուսացումը» բարդացնում է քաղաքի զարգացման և ներդրումների ներգրավման խնդիրը։ Ընդհանուր առմամբ, թվարկված հիմնախնդիրները բարդացնում են ոչ միայն բուն մեգապոլիսի զարգացման հեռանկարները, այլև բացասաբար են անդրադառնում երկրի սոցիալ-տնտեսական ընդհանուր վիճակի վրա։
Հետևապես, նոր մայրաքաղաքը, ինչպես կարծում է Մ. Փեզեշքիանի գլխավորած կառավարությունը, պետք է գտնվի տնտեսական և աշխարհագրական տեսանկյունից ամենահեռանկարային տարածքում, որտեղ միանում և միավորվում են առևտրային ուղիները, հումքի խոշոր հանքավայրերը և հեռանկարային արդյունաբերական ձեռնարկությունները։ Ըստ նախագահ Փեզեշքիանի թիմի՝ այս շրջանը Մաքրանն է՝ Սիստան և Բելուջիստան նահանգի շրջաններից մեկը, որը գտնվում է գործնականում Պակիստանի հետ սահմանին։ Իրանական մամուլն այն համարում է երկրի համար «անձեռնահաս գանձ», որն իր մեծ նշանակությունը պահպանել է Աքեմենյանների ժամանակներից ի վեր(6)։
Ըստ Իրանի կառավարության խոսնակ Ֆաթիմա Մուհաջիրանիի՝ նախագահ Մ. Փեզեշքիանն արդեն հանձնարարել է Իրանի ճանապարհների և քաղաքաշինության նախարարությանը մշակել մայրաքաղաքը Մաքրան տեղափոխելու նախագիծը: Մուհաջիրանիի խոսքով՝ որոշումն, ըստ էության, արդեն կայացված է, բայց, միևնույն ժամանակ, նա ընդգծում է, որ Իրանը չի շտապում։ Այս հայտարարությունն ամրապնդեց թերահավատների կարծիքն առ այն, որ մայրաքաղաքի տեղափոխման հարցը դրվել է ներքաղաքական օրակարգ՝ հասարակության ուշադրությունը սոցիալ-տնտեսական ճգնաժամից շեղելու և Իրանի պետականության հեռանկարների վերաբերյալ լավատեսություն սերմանելու նպատակով։ Թերահավատները պնդում են, որ պատժամիջոցների ներքո հայտնված Իրանը չունի այդքան սեփական ներուժ՝ նման ծավալուն ծրագիրն իրականացնելու համար: Նա կարող էր օգնության համար դիմել Չինաստանին և Կատարին, սակայն եգիպտական նմանատիպ փորձը ցույց է տվել, որ նման նախագծերի ծախսերը գործնականում շատ անգամ ավելի բարձր են, քան ցույց են տալիս նախնական հաշվարկները։ Այսպես՝ նախատեսելով իրենց նոր մայրաքաղաքի կառուցումը 2015-ին և այն սկսելով արդեն 2016-ին, Եգիպտոսի իշխանությունները հաշվի չեն առել մեծածավալ նախագծի իրականացման ընթացքում ծագած բազմաթիվ հիմնախնդիրներ, որոնք հասարակական ծայրահեղ դժգոհություն և թերահավատություն են առաջացրել այս նախաձեռնության հաջողության վերաբերյալ(7)։
Եթե իրանական ծրագիրն իրոք ուղղված չէ հասարակության ուշադրության շեղմանը, ապա Թեհրանի իշխանություններն ուշադիր կուսումնասիրեն եգիպտական փորձը, վերջինիս դրական ու բացասական կողմերը։ Հատկապես հաշվի առնելով նաև, որ ստիպված են լինելու զրոյից նոր մեգապոլիս կառուցել անապատային տարածքում՝ կլիմայական ծանր պայմաններով և հիմնական պաշարի՝ քաղցրահամ ջրի սակավությամբ։ Ըստ միջազգային ԶԼՄ-ների, եգիպտական հասարակությունն, ընդհանուր առմամբ, բացասաբար է վերաբերվում էլ-Սիսիի կառավարության ձեռնարկմանը, քանզի կարծում է, որ Չինաստանից բարձր տոկոսադրույքներով փոխառված գումարի մեծ մասը ծախսվել է նոր մայրաքաղաքի «շքեղության»՝ նախագահական պալատների, վարչական շենքերի, երկնաքերների և տարածաշրջանի ամենամեծ կրոնական շինությունների վրա: Մինչդեռ 7 մլն մարդու համար նախատեսված բնակարանային ֆոնդը հասանելի կլինի միայն բնակչության հարուստ խավերին։ Նրանք կտեղափոխվեն նոր մայրաքաղաք, մինչդեռ Կահիրեն կզրկվի կենտրոնական իշխանության ուշադրությունից, իսկ ներկայիս հիմնախնդիրները միայն կավելանան։ Եգիպտոսի նոր մայրաքաղաքը (այն դեռ անուն չունի) չի ունենա արդյունաբերական հավաքանիներ կամ ձեռնարկություններ։ Այն ոչինչ չի արտադրելու, այլ ինքն է կլանելու երկրի պաշարները։ Հետևաբար, շատ եգիպտացիներ կարծում են, որ իշխանություններն այն կառուցել են, որպեսզի իրենց ու հասարակության ունևոր հատվածին ֆիզիկապես առանձնացնեն սոցիալապես անապահով զանգվածներից և այդպիսով իսկ էլ ավելի խորացնեն շերտավորումը երկրում։
Ելնելով վերը նշվածից, Իրանի ղեկավարությունն ակնհայտորեն չի շտապում և ավելի իրատեսական է նախագծելու իր նոր մայրաքաղաքը՝ փորձելով խուսափել սխալ հաշվարկներից։ Իրանական նոր կապիտալը նպատակ ունի ոչ թե կլանել երկրի պաշարները, այլ խթանել նրա տնտեսական աճը և մեծածավալ օտարերկրյա ներդրումներ առաջացնել։ Նախ, Մաքրանը գտնվում է Օմանի ծոցի ափին կառուցվող նավթաքիմիական գործարանների և նավահանգիստների կոնգլոմերատի մերձակայքում, որոնցից ամենակարևորը, ինչպես սպասվում է, կլինի Չաբահարը (Չահբեհար)։ Ըստ ծրագրի՝ վերջինս պետք է դառնա Հնդկական օվկիանոսի ավազանի երկրների և Արևմտյան Ասիայի տարածաշրջանի միջև առևտրի ամենամեծ լոգիստիկ հանգույցը։ Հնդկաստանը, որն արդեն հարյուր միլիոնավոր դոլարներ է ներդնում իր ենթակառուցվածքներում, առաջին հերթին ձգտում է նման կարգավիճակ և դեր ունենալ Չաբահարի համար(8)։
Մաքրանի առանձնահատկությունը կարող է վկայել Իրանի իշխանությունների մտադրության մասին՝ երկրի հիմնական ֆինանսական և վարչական կառույցները, արդյունաբերական հզորությունները և լոգիստիկ հանգույցները խմբավորել մեկ տարածաշրջանում: Այսինքն՝ աշխարհագրորեն միավորել պետության հիմնական տնտեսական ակտիվները, ինչպես նաև երկրի քաղաքական «ծանրության կենտրոնը» տեղափոխել հյուսիսից հարավ։
Ինչ վերաբերում է վերջինիս, ապա հատկապես պետք է նշել, որ հակառակ արդեն հիշատակված եգիպտական փորձի, Իրանի իշխանությունները չեն էլ դիտարկել Թեհրանին համեմատաբար մերձակա տարածքում նոր մայրաքաղաք հիմնելու հնարավորությունը։ Եգիպտոսի նոր մայրաքաղաքը կառուցվում է Կահիրեից ընդամենը 50 կմ հեռավորության վրա, մինչդեռ իրանցիներն ընտրել են Թեհրանից հազարավոր կիլոմետր հեռու գտնվող վայր՝ երկրի հակառակ կողմում: Սա զգալիորեն կբարձրացնի ծրագրի ծախսերը և կբարդացնի կառավարական կառույցների տեղափոխման և կենտրոնական կառավարման գերատեսչությունները նոր պայմաններին հարմարեցնելու գործընթացը: Եվ այնուամենայնիվ, եթե Թեհրանի իշխանությունները հաշվի են առնում այդ դժվարությունները, բայց անհրաժեշտ են համարում հաղթահարել դրանք, ապա դա միայն վկայում է այն մասին, որ երկրի «ծանրության կենտրոնը» Հնդկական օվկիանոսի ափեր տեղափոխելու նախաձեռնությունը կենսական նշանակություն ունի Իրանի համար։
Այս համատեքստում հարկ է նշել հետևյալ հանգամանքը. իրանցի քաղաքական գործիչներն ու մեկնաբաններն այս նախաձեռնությունը քննարկելիս այն պատճառաբանում են բացառապես տնտեսական, սոցիալական և բնապահպանական փաստարկներով։ Այդ դեպքում կարելի է ենթադրել, որ իրականում ռազմաքաղաքական և աշխարհառազմավարական գործոններն զգալի, եթե ոչ՝ առաջնային նշանակություն ունեն Մաքրանի ընտրության հարցում։
Մաքրանը գտնվում է Իրանի անհանգիստ Սիստան և Բելուջիստան նահանգում, որը բնակեցված է բելուջների բնիկ էթնոսով: Բացի Իրանից, այս ժողովրդի ներկայացուցիչները հոծ ապրում են նաև հարևան Պակիստանի հարավ-արևելքում և Աֆղանստանի հարավում։ Ինքնիշխանության գաղափարները լայնորեն տարածված են բելուջների շրջանում, և զգալի թվով երիտասարդներ ներգրավված են զինյալ խմբերում, որոնք պայքարում են Իրանից և Պակիստանից տարածաշրջանի անկախության համար: Իրանի տարածքում բելուջները պարբերաբար ահաբեկչություններ են իրականացնում, որոնցից վերջինը գրանցվել է 2024 թ.։ Բելուջ անջատողականների դեմ պայքարը 2024 թ. հունվարին հանգեցրեց Իրանի և Պակիստանի միջև դաժան բախման, որը գրեթե վերաճեց լայնածավալ պատերազմի: Իրանի փորձը ցույց է տալիս, որ «բելուջական ծայրահեղականության» դեմ պայքարի նախկինում փորձարկված մեթոդները չեն տալիս Թեհրանի ուզած արդյունքը, և Սիստան ու Բելուջիստան գավառը, որը երկրի մայրաքաղաքից ամենահեռուն է, խնդրահարույց է պետական կառավարման առումով:
Եվ, այնուամենայնիվ, այդ գավառում ապակայունացման հիմնական պատճառը, ինչպես համոզված է Թեհրանը, ոչ թե բելուջներն են, այլ արևմտյան երկրները, որոնք կանգնած են նրանց «ծայրահեղական շարժման» հետևում։ Իրանցիները կարծում են, որ ապստամբ բելուջները ֆինանսավորվում և ուղղորդվում են ԱՄՆ-ի և Մեծ Բրիտանիայի հետախուզական գործակալությունների կողմից, ինչը դժվարացնում է նրանց շարժման դեմ պայքարում հասնել զգալի հաջողությունների:
Այս համատեքստում մայրաքաղաքը բելուջների պատմական երկիր տեղափոխելը կարող է միանգամից մի քանի կարևոր խնդիր լուծել։ Նախ՝ նկատելիորեն փոխել տարածաշրջանի ազգային կազմի հարաբերակցությունը։ Երկրորդ՝ արմատապես բարելավել Իրանի ամենաաղքատ գավառի տնտեսական և սոցիալական մթնոլորտը, որի բնակիչներից շատերի համար անջատողական շարժմանը մասնակցելն իրենց ընտանիքներին կերակրելու միակ միջոցն է: Երրորդ՝ բնական պատնեշ ստեղծել Պակիստանի հետ սահմանին, որով զինյալ խմբավորումները մշտապես ներթափանցում են Իրան։ Չորրորդ՝ վստահելի վերահսկողության տակ առնել Սիստան և Բելուջիստան գավառի ափամերձ գիծը, որը տանում է դեպի Պարսից ծոց՝ Իրանի գլխավոր աշխարհագրական և նավթաբեր ակտիվը: Իրանը խիստ անհանգստացած է դեպի Հնդկական օվկիանոս ելքի կորստով, ինչը երկրին կսպառնա փաստացի փլուզմամբ։
Բացի վերը թվարկվածներից, պետք է հաշվի առնել նաև այն, որ նոր մայրաքաղաքի համար ընտրված վայրը թույլ կտա պետության ծայրահեղ կարևոր օբյեկտները (ԾԿՕ) առավելագույնս հեռացնել Իսրայելից, Ադրբեջանից, Թուրքիայից և Իրանի նկատմամբ թշնամաբար տրամադրված արաբական երկրներից: Ակնհայտ է, որ ներկայիս Թեհրան մայրաքաղաքը գտնվում է անբարյացակամ երկրների զինանոցում առկա ժամանակակից օդային և հրթիռային միջոցների հասանելության գոտում, և դա ծայր աստիճան կարևոր հանգամանք է։ Թերևս դա որոշիչ դեր է խաղացել նրանում, որ ԻՀՊԿ-ն ու երկրի անվտանգության այլ մարմինները չխոչընդոտեցին մայրաքաղաքը տեղափոխելու Փեզեշքիանի վերակենդանացրած գաղափարին։ Նոր մայրաքաղաքի տեղադրությունը նրան ամբողջությամբ վտանգազերծ չի դարձնի Իրանի հյուսիսից և արևելքից ենթադրաբար սպասվող հարձակումներից, սակայն այն զգալիորեն կերկարաձգի հարվածային միջոցների թռիչքի ժամանակը, դրանով իսկ մեծացնելով ՀՕՊ և ՀՀՊ համակարգերով թիրախները խոցելու հնարավորությունները։ Այս առումով՝ ծովին ապավինելը կարող է նաև ինքնավստահության լրացուցիչ աղբյուր դառնալ Իրանի համար՝ օգնելով հաղթահարելու տարածաշրջանում խոցելիության և մեկուսացման զգացողությունը։ Չի կարելի անտեսել նաև այն փաստը, որ Թեհրանն անմիջականորեն մոտ է Իրանի հյուսիս-արևմուտքի թյուրքալեզու խմբերով բնակեցված գավառներին, իսկ ներկայիս մայրաքաղաքում նրանք ընդհանուր բնակչության բավականին բարձր տոկոսն են կազմում: Նկատի ունենալով իրանական հասարակության տվյալ հատվածի խոցելիությունն ազգայնական և անջատողական բնույթի արտաքին ազդեցությունների դեմ հանդիման, Իրանի իշխանությունների ընտրությունը կօգնի նաև չեզոքացնել այն գործոնները, որոնք կարող են ապակայունացնել կենտրոնական իշխանության մարմինների աշխատանքը ներքաղաքական ապակայունացման համատեքստում:
Այսպես թե այնպես, մայրաքաղաքի տեղափոխումը, եթե դա իրականացվի, արմատապես կփոխի Իրանի ներքին կառուցվածքը և, համապատասխանաբար, կճշտի նրա տարածաշրջանային ու միջազգային քաղաքականության բազմաթիվ տարրեր։ Այս ծրագիրը հարկ է համարել տարածաշրջանի աշխարհաքաղաքական տեկտոնիկայում ուժեղացված տեղաշարժերի պայմաններում «ամուր հավասարակշռություն» ձեռք բերելու և ներքին քաղաքական ու տնտեսական իմունիտետի ամրապնդման միջոցներ գտնելու փորձ։ Սա համարձակ և հետաքրքիր, բայց նաև միանգամայն բարդ ու վտանգավոր նախաձեռնություն է։ Ուստի` Թեհրանը չի շտապում այն իրականացնել և ուշադիր ուսումնասիրում է բոլոր տեսակետները։
Իրանի համար որպես խորը վերլուծության հատկանշական օրինակ կարող են ծառայել ոչ այնքան Եգիպտոսը կամ Բրազիլիան, որքան որ սեփական պատմական փորձը։ Իրանը հնագույն երկիր է, որը, թերևս, ավելի շատ, քան աշխարհի ցանկացած այլ երկիր, անցած պատմական ուղիում «փոխատեղել» է իր մայրաքաղաքները: Աքեմենյանների Պասարգադայի և Պերսեպոլիսի ժամանակներից մինչև ժամանակակից Թեհրան պարսկական քաղաքակրթությունն իր տարբեր ձևավորումներով ու դրսևորումներով փոխել է միանգամայն տարբեր աշխարհագրությամբ և մշակութային-քաղաքակրթական բովանդակությամբ տասնյակ քաղաքական կենտրոններ։ Այդ իրողությանը մակերեսային մոտեցումը կարող է դրդել մարդուն մտածել այս քաղաքակրթության փոփոխականության և շարունակական անկայունության մասին: Սակայն այս գնահատականը կարող է արմատապես փոխվել, եթե հարցին մոտենանք այլ տեսանկյունից։ Այս դեպքում «անկայունությունը» կարելի է վերաիմաստավորել որպես «ճկունություն», որը թույլ տվեց իրանական քաղաքակրթությանը գոյատևել 2600 տարի՝ շարունակելով զարգանալ ու կառուցել նոր մայրաքաղաքներ։
(1) Նյութի բնօրինակը (ռուս.) հրապարակվել է մեր կայքէջում 15.02.2025 թ.:
(2) «Իրանի իշխանությունները մտադիր են մայրաքաղաքը Թեհրանից տեղափոխել ծովափ». NEWSRU.CO.IL (ռուս.), 08.01.2025, https://www.newsru.co.il/mideast/8jan2025/tehran202.html/ (բեռնման օրը՝ 10.02.2025):
(3) «Այլ ընտրություն չկա՞։ Ի՞նչ է թաքնված Իրանի մայրաքաղաքը տեղափոխելու փորձի հետևում. TACC, (ռուս.), 16.09.2024, https://tass.ru/opinions/21875313/ (բեռնման օրը՝ 10.02.2025):
(4) «Իրանի ԻՀՊԿ-ը ներգրավված է ավելի քան 1100 կմ երկարությամբ մայրուղիների կառուցման մեջ»։ IRAN.ru (ռուս.), 25.06.2019, https://iran.ru/news/economics/113543/KSIR_Irana_uchastvuet_v_stroitelstve_bolee_1100 _km_avtomobilnyh_dorog/ (բեռնման օրը՝ 10.02.2020):
(5) «Ներկայումս Իրանի քաղաքային բնակչության 98%-ն օգտվում է հոսող ջրից և միայն 20-25%-ն է օգտվում կոյուղուց»։ IRAN.ru (ռուս.), 09.09.2005, https://iran.ru/news/politics/23609/Vnastoyashcheevremya98gorod skogonaseleniyaIranapolzuyutsyavodoprovodomitolko2025kanalizaciey (բեռնման օրը՝ 10.02.2025).
(6) «Մաքրանը կարող է դառնալ Իրանի նոր մայրաքաղաքը». BLACKSEA CASPIA, https://blacksea-caspia.eu/ru/mekran-mozhet-stat-novoy-stolicey-irana/ (բեռնման օրը՝ 10.02.2025):
(7) «Ինչպես և ինչու է Եգիպտոսը կառուցում նոր մայրաքաղաք աշխարհի ամենաբարձր շենքով». BIRD in FLIGHT (ռուս.), 05.07.2021, https://birdinflight.com/ru/architectura/20210705-egypt-new-capital.html/ (բեռնման օրը՝ 11.02.2025):
(8) «Իրանական էր, դարձավ հնդկական». Коммерсантъ (ռուս.), 14.05.2024, https://www.kommersant.ru/theme/1808 (բեռնման օրը՝ 12.02.2025):
